Marksizm-Leninizm

Marksizm-Leninizm
Proletariusze wszystkich krajów, łączcie się!
Informacje
Aliasy	Komunizm Dyktatura proletariatu Komuch Czerwony ML Sowietyzm Dyktatura monopartyjna Homo sovieticus Prawdziwy komunizm (Przez samych Siebie) Sowok Wielki Głodyzm (możliwe) Antyrewizjonizm (mylnie)
Rodzaj	Autorytarna Lewica Socjaliści Kulturowa Lewica
Wpływy	Marksizm Leninizm Demokracja rad Awangardyzm Antyrewizjonizm (niektóre) Breżniewizm Socjalizm konserwatywny Imperializm Kleptokracja
Nurty	Maoizm Stalinizm Fidelizm Guevaryzm Myśl Ho Chi Minha Hodżyzm Chruszczowizm Marksizm-Leninizm-Maoizm Narodowy bolszewizm Narodowy komunizm Neobolszewizm Socjalizm afrykański Titoizm Gulaszowy komunizm Demokracja ludowa
Pozostałe informacje
Muzyka	Hymn ZSRR Hymn ZSRR (1944) Sowiecki Marsz Międzynarodówka (Rosyjski) Dzień Zwycięstwa Korobiejniki Katiusza Kalinka Варшавянка Warschawjanka Der offene Aufmarsch Marsz Obrońców Moskwy

Marksizm-Leninizm bądź tez po prostu Komunizm - skrajnie lewicowa ideologia polityczna wywodząca się z myśli Marksa, Engelsa i Lenina, rozwijana przez Stalina, Trockiego, a także Mao Tse-Tunga i wielu innych. Jest progresywna i wspiera socjalistyczną gospodarkę nakazowo-rozdzielczą.

Celem komunizmu jest stworzenie idealnego społeczeństwa opartego na Sprawiedliwości społecznej i równości ,Mającej powstać po zniesieniu podziałów klasowych , uspołecznieniu środków produktów oraz zniesieniu własności prywatnej

Historia

Marksizm-Leninizm powstał jako rozwiniecie teorii Marksizmu. Włodzimierz Lenin przystosował teorie marksizmu do warunków panujących w ówczesnej Rosji. Leninizm odrzucił priorytet ekonomii nad polityką, a także wprowadził teorie partii awangardowej zorganizowanej w sposób demokratycznego centralizmu. Marksizm-Leninizm stał się oficjalna ideologią Związku Radzieckiego po rewolucji październikowej. Po śmierci Lenina, teorie rozwijał dalej Trocki i Stalin. Trocki proponował rewolucje światową i radykalizm działań, podczas gdy Stalin przyjął pragmatyczny program działań i teorie socjalizmu w jednym kraju. Ten tok myślenia sprawił iż doszło do rozłamu w ruchu, skutkiem czego było założenie IV międzynarodówki przez Trockiego. W czasie wielkich czystek w latach 30, Trocki będący na emigracji został zamordowany przez Agenta NKWD czekanem wbitym w głowę. W późniejszym czasie, w Chinach, Mao Tse-Tung zmodyfikował Marksizm-Leninizm by przystosować go do sytuacji w Chinach. Po II Wojnie Światowej został siłowo wprowadzony w krajach Bloku Wschodniego a także po dekolonizacji, przejął władze w paru państwach Afryki i Azji Wschodniej.

Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich/Sowieckich (ZSRR/S)

Godło

ros. Советский Союз, Союз Советских Социалистических Республик, СССР; Sowietskij Sojuz, Sojuz Sowietskich Socialisticzeskich Riespublik, SSSR)

Flaga

Lata istnienia

(1922 - 1991)

Republiki Radzieckie

• Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka
• Białoruska Socjalistyczna Republika Radziecka
• Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka
• Armeńska Socjalistyczna Republika Radziecka
• Azerbejdżańska Socjalistyczna Republika Radziecka
• Gruzińska Socjalistyczna Republika Radziecka
• Litewska Socjalistyczna Republika Radziecka
• Łotewska Socjalistyczna Republika Radziecka
• Estońska Socjalistyczna Republika Radziecka
• Mołdawska Socjalistyczna Republika Radziecka
• Kazachska Socjalistyczna Republika Radziecka
• Uzbecka Socjalistyczna Republika Radziecka
• Turkmeńska Socjalistyczna Republika Radziecka
• Tadżycka Socjalistyczna Republika Radziecka
• Kirgiska Socjalistyczna Republika Radziecka

Utworzenie ZSRR

Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich został utworzony 30 grudnia 1922 roku. Największym członem państwowym, który wszedł w skład ZSRR , była powstała w wyniku rewolucji październikowej Rosyjska FSRR . Kolejnymi państwami, które weszły w skład państwa związkowego, były rządzone przez bolszewików republiki narodowe: Ukraińska SRR , Białoruska SRR i Zakaukaska FSRR. Utworzenie ZSRR poprzedziły sukcesy bolszewików w wojnie domowej w Rosji, nieudana próba poszerzenia rewolucji na Zachód (klęska w wojnie z Polską) i stabilizacja gospodarcza Rosyjskiej FSRR . Doszło do niej poprzez zarzucenie doktryny komunizmu wojennego, wprowadzenie Nowej Polityki Ekonomicznej i uznanie ograniczonego sektora prywatnego za legalny. Od początku istnienia ZSRR jednopartyjną władzę w państwie objęła Rosyjska Komunistyczna Partia (bolszewików). Partia ta wpłynęła na powstanie odrębnej ideologii komunizmu przez utworzenie w 1919 roku Międzynarodówki Komunistycznej.

Lenin wymógł przekształcenie czterech republik radzieckich (Ukrainy, Białorusi, Rosji i Zakaukazia) w konfederację, występując przeciwko planowi Stalina włączenia pozostałych republik do Rosyjskiej FSRR jako republik autonomicznych. Od Rosyjskiej FSRR bolszewicy zaczęli odłączać coraz większe obszary zamieszkiwane w różnej mierze przez inne narodowości niż rosyjska, przekształcając je w nowe radzieckie republiki związkowe. W maju 1923 roku CKW RFSRR zdecydował się na oderwanie od Rosji i przekazanie Białoruskiej SRR większej części guberni witebskiej, mohylewskiej i niewielką część guberni smoleńskiej. W roku 1926 przekazano Białorusi powiaty homelski i rzeczycki. W 1924 roku została zlikwidowana Turkiestańska ASRR pozostająca do tej pory w składzie Rosyjskiej FSRR . Na jej miejsce powstały: Turkmeńska SRR , Uzbecka SRR i Tadżycka ASRR (od 1929 roku Tadżycka SRR). Z byłej Turkiestańskiej ASRR w składzie Rosyjskiej FSRR pozostawały wyłącznie Kara-Kirgiski OA i Karakałpacki OA. W 1936 roku odłączono od Rosji kolejne obszary: Kazachską ASRR , Kirgiską ASRR i Karakałpacką ASRR . W 1954 roku decyzją Chruszczowa obwód krymski został odłączony od Rosyjskiej FSRR i przekazany Ukraińskiej SRR z okazji trzechsetnej rocznicy ugody perejasławskiej, traktowanej jako zjednoczenie Ukrainy z Rosją.

Na czele nowego państwa stanął dotychczasowy premier Rosyjskiej FSRR , Włodzimierz Lenin . Funkcję nominalnej głowy państwa sprawować mieli rotacyjnie przedstawiciele wszystkich republik. W pierwszych latach istnienia kraju ograniczono rewolucyjny terror, zachowując jednak dyktaturę partii. W ostatnich latach życia Lenina gospodarka kraju została odbudowana z okresu zapaści gospodarczej wywołanej długoletnimi wojnami i nieudolną polityką gospodarczą. Nowa Polityka Ekonomiczna Lenina łączyła współistnienie firm prywatnych i państwowych; model ten nazywany jest gospodarką mieszaną. Odchodzono od nacjonalizacji, a w części inwestycji NEP-u, ZSRR wsparty został przez zagranicznych inwestorów, zwłaszcza amerykańskich. Po raz pierwszy od rewolucji kraj prowadził zorganizowaną wymianę technologiczną z innymi państwami. Za priorytet NEP uważał politykę rolną. Ziemia należała wyłącznie do prywatnych właścicieli, gdyż idea skolektywizowania rolnictwa spotkała się z silną opozycją. Polityka NEP-u poskutkowała szybką odbudową kraju, w 1928 roku, produkcja rolna i przemysłowa powróciła do poziomu sprzed I wojny światowej.

Stosunki międzynarodowe do 1945 roku

Od początku lat 20. XX wieku rozpoczęto proces otwierania się na zagranicę (np. układ w Rapallo z Republiką Weimarską). Jednymi z pierwszych państw, które do końca 1923 roku uznały istnienie ZSRR były: Finlandia , Łotwa , Niemcy, Polska , Turcja , Iran , Afganistan i Mongolia . W chwili utworzenia ZSRR posiadał dwa państwa będącego jego klientami. Były to Mongolska Republika LudowaPlik:Cbal-MongolianPR.png i Tuwińska Republika Ludowa .

Jednym z nielicznych państw, z którym ZSRR nawiązał bliższe kontakty w okresie międzywojennym, były Chiny rządzone przez Sun Jat-sena. ZSRR w 1923 roku zrezygnował z roszczeń względem Chin, a w styczniu spisano Manifest Sun-Joffe regulujący stosunki między krajami. Kolejnym państwem, z którym ZSRR utrzymywał ciepłe relacje, był Meksyk. W 1933 roku Stany Zjednoczone Ameryki uznały istnienie ZSRR i nawiązały oficjalne kontakty dyplomatyczne z władzą sowiecką. W latach 30. zawarto szereg porozumień amerykańsko-radzieckich dotyczących m.in. pomocy humanitarnej i wymiany gospodarczej. Do 1939 roku i w latach 1941–1945 ZSRR był traktowany jako sojusznik państw demokratycznych ze względu na wrogi stosunek faszyzmu i nazizmu do komunizmu.

Narody ZSRR

Stalinizacja państwa

Trocki jeszcze w 1923 roku, a więc za życia Lenina , skrytykował dotychczasowy kształt partii. W październiku 1923 w liście otwartym do Komitetu Centralnego zarzucił przywódcom partii, że zarzucili demokratyczne procedury wewnątrzorganizacyjne. Krytykował nadmierne skupienie władzy w centralnych organach partyjnych i wzywał do nadania demokracji partyjnej podstaw prawnych. W grudniu 1923 opublikował artykuł Nowy kierunek (Nowy kurs), w którym sugerował ściślejszą kontrolę nad rosnącą partyjną biurokracją. Choroba i śmierć (21 stycznia 1924) niekwestionowanego przywódcy partii – Lenina spowodowały zaciętą walkę o władzę w rządzącej partii, która w 1925 roku zmieniła nazwę na Wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia (bolszewików) – (WKP(b)).

Początkowo najbliżsi współpracownicy Lenina – Grigorij Zinowjew i Lew Kamieniew w sojuszu ze Stalinem usunęli uważanego za drugą osobę w partii – Lwa Trockiego, typowanego przez Lenina jako swojego następcę. Na XIII Zjeździe partii w maju 1924 roku odczytano testament lidera rewolucji. Treść testamentu nie spodobała się Stalinowi ze względu na poddanie go krytyce przez Lenina . KC bolszewików mimo to pozwolił mu dalej pełnić urząd sekretarza generalnego partii. Lew Trocki krytykował stalinowską politykę „budowy socjalizmu w jednym kraju” i cały system ZSRR , który według niego zahamował proces rewolucji. Zwolennicy Trockiego z pozycji skrajnej lewicy krytykowali ZSRR i władzę partii. W listopadzie 1927 roku KC partii wydalił z partii Trockiego i jego zwolenników. W 1929 roku działacz ten wydalony został z terenów ZSRR oraz pozbawiony obywatelstwa. Od 1929 do 1933 Trocki przebywał w Turcji , we Francji od 1933 do 1935, w Norwegii od 1935 do 1937, a na końcu swego życia w Meksyku. Przebywając na wygnaniu, kontynuował swoją działalność. W 1936 wydał pracę Zdradzona rewolucja. W 1938 r. na emigracji utworzył IV Międzynarodówkę, grupującą zwolenników orientacji trockistowskiej.

Klęska głodu w latach 1932–1933

Następnie Stalin zawarł sojusz ze zwolennikami rozszerzania gospodarki rynkowej oraz pewnej liberalizacji politycznej – ideologiem NEP-u Nikołajem Bucharinem, szefem rządu Aleksiejem Rykowem i przywódcą związków zawodowych Michaiłem Tomskim. W 1929 sojusz ten upadł, a władzę przejęli zwolennicy Stalina, którzy podjęli decyzję dokończenia przekształceń rewolucyjnych: kolektywizacji rolnictwa, wprowadzenia gospodarki planowej i uprzemysłowienia kraju. Na skutek polityki industrializacji już w 1930 roku Stalinowi udało się zwiększyć kapitał towarowy i zdolności przemysłu ciężkiego. Towarzyszyło temu przekształcenie ZSRR w państwo w pełni totalitarne, oparte na terrorze, a także propagandzie wychwalającej osobę Stalina. Chociaż od XVII Zjazdu WKP(b) w 1934 (zwanego „zjazdem zwycięzców”) niemożliwa była jakakolwiek opozycja, a nawet krytyka, Stalin podejrzewał swoich współpracowników o spiskowanie przeciw niemu. „Wielka czystka”, którą zainicjowało tajemnicze morderstwo popularnego działacza Siergieja Kirowa, pochłonęła tysiące działaczy partyjnych: z początku dawnych zwolenników Trockiego , Zinowjewa i Kamieniewa (ich poglądy określano jako „odchylenie lewicowe”), następnie zwolenników Bucharina, Rykowa i Tomskiego (których poglądy określano jako „odchylenie prawicowe”), a w końcu zwolenników Stalina, których podejrzewano o nadmierną niezależność

Sinciang

W 1934 roku Armia Czerwona i niedobitki wojsk białych (które ewakuowały się na tereny Chin) dokonały inwazji na islamski Sinciang Plik:Cball-Xinjiang-Clique.png, gdzie utworzyły prorosyjski, sekularystyczny rząd. Do ponownej interwencji białych i ZSRR doszło w 1937 roku, gdy stłumili oni w Sinciangu rebelię islamistyczną.

Socrealistyczny budynek z 1954 roku na terenie Ogólnorosyjskiego Centrum Wystawowego otwartego w 1939 roku

Główny konkurent Stalina do objęcia władzy w ZSRR , Lew Trocki

Okres stalinizmu

Wielki terror

Stalin przejął i rozwinął po rządach Lenina policję polityczną oraz zalążek systemu obozów pracy przymusowej Gułag (Gławnoje Uprawlienie Łagieriej), w którym, począwszy od 1933 r., przebywało na stałe 10 milionów więźniów. Represje, których kulminacja nastąpiła w 1937 r., doprowadziły do częściowej eksterminacji tzw. starych bolszewików – działaczy z czasów rewolucji, korpusu dowódczego Armii Czerwonej (rozstrzelano 35 tys. z 80 tys. oficerów), a także pracowników NKWD (jako szkodników rozstrzelano za czasów komisarza Nikołaja Jeżowa protegowanych poprzednika – Genricha Jagody, a za czasów Berii – protegowanych Jeżowa).

Stalin zorganizował intrygę, która posłużyła do zamordowania marszałka Michaiła Tuchaczewskiego – w 1936 przekonał Niemców do sfabrykowania dowodów przeciwko niemu, dotyczących rzekomych tajnych kontaktów między Tuchaczewskim a niemieckimi generałami. Materiały spreparowało hitlerowskie Gestapo, a do ZSRR dostarczył je podwójny agent (jednocześnie NKWD i Gestapo), generał Nikołaj Skoblin. Tuchaczewskiego oraz 7 innych wysokich oficerów skazano 11 czerwca 1937 w pokazowym procesie i zamordowano 12 czerwca. Stalin, za pomocą całkowicie mu posłusznego szefa NKWD, Nikołaja Jeżowa, dokonywał masowej eksterminacji przeciwników politycznych – osobiście podpisywał listy osób przeznaczonych do wymordowania. Jego podpis figuruje na ponad 400 listach tylko z lat 1937–1939, zawierających nazwiska 44 000 ludzi (bolszewików, członków rządu oraz oficerów wojska i osób ze świata kultury). Czystka w partii do 1939 spowodowała wymordowanie ok. 1 miliona szeregowych członków partii, w niektórych rejonach kraju zabito wszystkich działaczy partyjnych, np. w Leningradzie zamordowano 150 delegatów na 17. zjazd partii, zostawiając przy życiu zaledwie 2. Terror objął jednak w pierwszym rzędzie zwykłych obywateli kraju – w 1989 eksperci radzieckiego Centrum Praw Człowieka Memoriał odkopali w pobliżu Czelabińska na Uralu jedną z wielu masowych mogił ofiar terroru z lat 30., która zawierała 80 000 ludzkich szkieletów.

Postępy w „zaostrzaniu się walki klasowej wraz z postępami w budowie socjalizmu” ukoronowało przyjęcie 25 listopada 1936 tzw. „stalinowskiej Konstytucji ZSRR”. Na jej mocy z RSFSR wyodrębniono republiki radzieckie: Kazachską i Kirgiską, a Zakaukaską SFSR podzielono na Azerbejdżańską SRR, Gruzińską SRR i Armeńską SRR (1936). Republiki Turkmeńska, Uzbecka i Tadżycka powstały już w latach dwudziestych (1925–1929). Decyzje te miały jednak małe znaczenie ze względu na ciągłe ograniczanie niezależności ich władz.

Industrializacja

Po eliminacji przeciwników w toku czystek w partii, armii i administracji, Stalin przejął władzę dyktatorską. Najważniejszym posunięciem władz była kolektywizacja rolnictwa – przymusowe połączenie gospodarstw chłopskich w quasi-spółdzielcze przedsiębiorstwa (kołchozy). Spowodowało to klęskę głodu oraz załamanie produkcji rolnej (z powodu uwięzienia wielu opornych chłopów, chronicznego niedofinansowania państwowego rolnictwa oraz braku motywacji chłopów do pracy), ale poprzez terror i zajadłą propagandę demonizującą bogatych chłopów – tzw. kułaków – fakt ten spotkał się ze słabą reakcją ludności miejskiej oraz był niedoceniany przez międzynarodową opinię publiczną. Kulminacją wymierzonej przeciwko chłopom akcji stał się wielki głód na Ukrainie, który spowodował śmierć sześciu milionów osób. Ekonomicznym skutkiem kolektywizacji był zanik efektywności i spadek produkcji rolniczej o 30%.

Drugą kampanią było forsowne uprzemysłowienie w ramach państwowych planów pięcioletnich, w przeciwieństwie do kolektywizacji doprowadziło ono do rozwoju gospodarczego kraju. Motorem uprzemysłowienia był sterowany za pośrednictwem propagandy entuzjazm (wyścig pracy, ruch stachanowski), obawa przed uznaniem za „szkodnika” albo „bumelanta” i uwięzieniem oraz napływ wywłaszczonych chłopów, zapewniających tanią siłę roboczą. W efekcie pierwsze pięciolatki przyniosły zbudowanie wielu obiektów przemysłowych i rozwój gospodarczy. Poziom życia pozostał jednak niski, ponieważ gospodarka pozostała nieefektywna i marnotrawna, a głównym kierunkiem uprzemysłowienia była budowa przemysłu zbrojeniowego i gałęzi o znaczeniu militarnym (górnictwo, hutnictwo, energetyka, maszynowy). Na skutek polityki industrializacji już w 1930 roku udało się mu zwiększyć kapitał towarowy i zdolności przemysłu ciężkiego, polityka kolektywizacji zakończyła się natomiast klęską, która przyczyniła się do śmierci milionów ludzi. Sukcesem dyktatora okazało się zbudowanie jeszcze przed II wojną światową mocarstwa przemysłowo-wojskowego. Zgodnie z ideami komunizmu, gospodarka ZSRR była centralnie planowa i prawie w całości państwowa. Kierunki polityki gospodarczej ustalano pod wojsko. Szybki rozwój nastąpił kosztem ograniczenia spożycia, zgodnie z zasadą „pracuj więcej, jedz mniej” i ofiarami poniesionymi w okresie Wielkiego Terroru.

Do 1942 roku, wzrost gospodarczy wynosił średnio 20% rocznie. Wzrosła produkcja przemysłu ciężkiego i surowców, w wyniku czego na początku lat 40. gospodarka ZSRR stała się stosunkowo samowystarczalna, co trwało do czasu utworzenia RWPG. Stalin przekształcił ZSRR z kraju rolniczego w potęgę przemysłową, dzięki czemu kraj stał się nowym supermocarstwem po wojnie.

Początek II wojny światowej

Europa 1939–1941

ZSRR był traktowany w latach 30. jako potencjalny sojusznik zachodnich państw demokratycznych ze względu na wrogi stosunek faszyzmu do komunizmu. Wolty w polityce sowieckiej dokonał Stalin, gdy 23 sierpnia 1939, kiedy został zawarty pakt Ribbentrop-Mołotow. W jego wyniku ZSRR po agresji na Polskę okupował wschodnie tereny II Rzeczypospolitej, a w czerwcu 1940 Łotwę, Litwę, Estonię, część Rumunii (po dwudziestoczterogodzinnym ultimatum wystosowanym przez rząd ZSRR (w konsekwencji ustaleń paktu Ribbentrop-Mołotow) po klęsce Francji, sojusznika Rumunii, 26 czerwca 1940 wobec rządu Rumunii z żądaniem natychmiastowego opuszczenia terytorium północnej Bukowiny i Besarabii). Okupowane i anektowane terytoria zostały poddane kolektywizacji i masowemu terrorowi. Niepodległość obroniła natomiast Finlandia (mimo strat terytorialnych). Stalin ściśle przestrzegał zobowiązań sojuszu z Niemcami, od 1939 dostarczając Niemcom surowców strategicznych i zaopatrzenia do prowadzenia wojny na zachodzie Europy (kampania francuska 1940), przekazując także Gestapo osoby niepożądane na terenie ZSRR (m.in. niektórych działaczy komunistycznych, aresztowanych przez NKWD w czasie wielkiego terroru).

Niemcy nie mogli pogodzić się z ekspansjonistycznymi celami Stalina, przedstawionymi przez Wiaczesława Mołotowa w Berlinie w listopadzie 1940 i wykraczającymi poza zakres przewidzianych w pakcie stref wpływu (poza przewidzianą do zajęcia Finlandią i nie przewidzianą do zajęcia w pakcie Ribbentrop-Mołotow Bukowiną północną, Stalin wykazywał m.in. zainteresowanie Bułgarią, kontrolą przejścia z Morza Czarnego na Morze Śródziemne czy swobodą przejścia przez cieśniny duńskie, co powodowało dla Niemiec zagrożenie dla kontroli nad rumuńskimi polami naftowymi), przeprowadzanie przymusowych wysiedleń ludności niemieckojęzycznej z krajów nadbałtyckich, a także intensyfikacja zbrojenia armii spowodowały podjęcie, a następnie przyspieszenie prac nad planem agresji na ZSRR. Już miesiąc po opanowaniu ostatniego państwa nadbałtyckiego Hitler wydał dyrektywę nr 21 (18 grudnia 1940 roku), pomimo tego, że cały czas trwała bitwa o Anglię.

Aby zabezpieczyć się przed ewentualną agresją III Rzeszy, rozpoczęto pośpieszną budowę umocnień nazwanych Linią Mołotowa.

Wojna z Niemcami

Początek wojny

22 czerwca 1941 wojska niemieckie rozpoczęły realizację Planu „Barbarossa” – wojny błyskawicznej w ZSRR. Zdemoralizowane przez represje i słabo wyszkolone do obrony oddziały stawiały słaby opór i wkrótce wojska niemieckie znalazły się na przedpolach Moskwy. Nie udało się jednak Niemcom ani zająć stolicy, ani sparaliżować gospodarki, a przewaga demograficzna i patriotyzm Rosjan sprawiły, że konflikt przedłużył się na kolejne cztery lata.

Do działań przeciwko ZSRR Hitler skoncentrował 3 000 000 żołnierzy 3580 czołgów i 7184 działa artyleryjskie. Rumunia wystawiła 13 dywizji i 9 brygad. ZSRR na zachodzie dysponował jedynie 2 517 054 żołnierzami. Armia ZSRR posiadała łącznie 20 500 czołgów (z czego mniej więcej połowa znajdowała się na zachodzie).

Inwazja hitlerowska rozpoczęła się 22 czerwca o godzinie 3.15. W ciągu 9 dni od wybuchu wojny w różnych częściach ZSRR zmobilizowano 5 milionów ludzi. Spora część z tych żołnierzy uzupełniła straty pierwszego tygodnia wojny. W przemówieniu 3 lipca Stalin wezwał do utworzenia ruchu partyzanckiego i walki przeciwko Niemcom.

Działania wojenne w Europie 1941–1942

22 czerwca 1941 roku, samoloty Luftwaffe przypuściły zmasowane naloty na lotniska znajdujące się przy granicy. Nad 66 lotnisk, wybranych jako priorytetowe cele do zniszczenia, wysłano 637 bombowców i 231 myśliwców. Straty Radzieckich Sił Powietrznych w pierwszym dniu wyniosły ok. 2000 samolotów zniszczonych na ziemi, w powietrzu, uszkodzonych i porzuconych bądź zniszczonych przez własne załogi w czasie odwrotu. W wyniku walk z radzieckimi samolotami, które zdążyły wystartować i ognia artylerii przeciwlotniczej, która zdołała otworzyć ogień do nieprzyjacielskich samolotów, Luftwaffe straciła 61 samolotów, zaś lotnictwo rumuńskie 11 samolotów.

22 czerwca 1941 roku, odbyła się bitwa pod Rosieniami. Poskutkowała ona zajęciem przez Niemców mostów na Mituwie, dzięki czemu przez rzekę udało się szybko przerzucić cały korpus pancerny. W wyniku tej operacji Niemcy dotarli do rzeki Dubissy. 291. Dywizja Piechoty rozbiła radziecką 67. Dywizję Strzelecką i wieczorem zdobyła linię kolejową Lipawa – Ryga. Port w Lipawie został w ten sposób odcięty. Rano wojska radzieckie przygotowały kontruderzenie w rejonie Szawli. W natarciu miały wziąć udział 2., 23. i 28. Dywizja Pancerna oraz 48. i 25. Dywizja Strzelecka.

Już na początku września natarcie niemieckie straciło impet. Wiele czołgów Niemcy utracili, a uzupełnień nie było. Rozporządzenia nakazywały kontynuowanie natarcia na Leningrad. XXXVIII Korpus z 18. Armii zajął rejon Peterhofu. Armia Czerwona zajmowała silne pozycja obronne, posiadali w tym rejonie 155 bunkrów. Oddziały niemieckiej 291. i 58. Dywizji Piechoty (na kierunku Duderhofu) poniosły znaczne straty. 1. Dywizja Pancerna zajęła Strelnię i wyszła nad Zatokę Narewską. Niemcy znajdowali się ok. 5 km od Leningradu. XXXIX Korpus zajął Szlisselburg (8 września) oraz dotarł do jeziora Ładoga. 122. Dywizja Piechoty w rejonie Iżony przecięła linię kolejową Leningrad – Moskwa. Leningrad znalazł się w okrążeniu. Oddziały radzieckiej 42. Armii były systematycznie spychane do miasta.

W kotle leningradzkim Niemcy zamknęli 17 dywizji strzeleckich oraz 2 bataliony piechoty morskiej. Znalazły się tam 42., 55. i 8. Armia. Dodatkowo w mieście utknęła w pułapce cała Flota Bałtycka, z okrętami liniowymi „Marat” i „Oktiabrskaja Riewolucja” na czele. Niemcy rozpoczęli ostrzał artyleryjski oraz systematyczne bombardowanie miasta i portu. 21 września został uszkodzony pancernik „Oktiabrskaja Riewolucja”, a 23 września łupem Junkersów Ju 87 Stuka padł „Marat”, który trafiony bombami osiadł na dnie basenu portowego. Rozpoczęły się długotrwałe walki pozycyjne i trzyletnie oblężenie miasta.

Zbrodnie nazistowskie

Niemcom udało się pojmać znaczną liczbę broniących kraju żołnierzy. Nawet do 3,3 miliona jeńców radzieckich zostało zgładzonych Pomimo faktu, że III Rzesza pozostawała sygnatariuszem szeregu konwencji regulujących status jeńców wojennych, stosunek Niemców do wziętych do niewoli żołnierzy przeciwnika opierał się przede wszystkim na rasistowskich założeniach ideologii nazizmu. Najniżej w hierarchii jenieckiej nazistów znajdowali się natomiast wzięci do niewoli czerwonoarmiści.

Według Hitlera i innych przywódców Niemiec wojna była starciem przeciwstawnych ideologii i ras, której celem było „zniszczenie azjatycko-barbarzyńskiego bolszewizmu” oraz zdobycie tzw. „przestrzeni życiowej na Wschodzie” (niem. Lebensraum). Według założeń „Generalnego Planu Wschodniego”, terytoria ZSRR miały w ciągu 25 lat zostać „oczyszczone” ze Słowian oraz nie nadających się do zgermanizowania przedstawicieli innych narodowości. „Zbędny” materiał ludzki miał zostać przesiedlony za Ural albo eksterminowany w sposób bezpośredni lub pośredni (poprzez niewolniczą pracę). „Oczyszczone” w ten sposób tereny miały stać się obszarem niemieckiej i germańskiej kolonizacji. Założenia „Generalnego Planu Wschodniego”, jak również tezy rasowe i polityczne zawarte w Mein Kampf, skazywały narody ZSRR na biologiczne wyniszczenie, wysiedlenie lub niewolniczą pracę na rzecz nowych panów.

Po wyzwoleniu większość jeńców, którzy wrócili do ZSRR została zesłana do łagrów a ci, którzy je przeżyli byli dyskryminowani jako zdrajcy.

Punkt zwrotny w wojnie i zwycięstwo ZSRR

W 1943 r. (bitwa stalingradzka, później bitwa na łuku kurskim) Armia Czerwona osiągnęła strategiczną przewagę i zmusiła Niemców nie tylko do wycofania się z terytorium ZSRR, ale także z Rumunii, Bułgarii, Węgier, Polski, znacznej części Czechosłowacji. Następnie Armia Czerwona dotarła do terytorium Niemiec (na linię Łaby), wschodniej Austrii, wybrzeży Adriatyku i północnej granicy Grecji. Konferencje Stalina z zachodnimi sojusznikami w Teheranie, Jałcie i Poczdamie stały się podstawą powojennego ładu międzynarodowego. Wojskowi radzieccy wzięli też udział w walkach poza krajem. Pod koniec wojny poza granicami ZSRR przetransportowani na tereny Francji jeńcy radzieccy 8 maja 1944 roku wzięli udział w masowej ucieczce (łącznie uciekło wówczas 70 osób) i założyli dwie formacje zbrojne: męską „Za Ojczyznę” („За Родину”) i żeńską „Ojczyzna” („Родина”), na której czele stanęła Nadieżda Lisowiec, a po niej – Rozalija Fridzon. W 1944 roku radzieccy partyzanci działali na terenie Polski i Czechosłowacji.

Józef Stalin i Wiaczesław Mołotow, Jałta, luty 1945

Popełniane przez Stalina błędy militarne kompensowane były częściowo poświęceniem społeczeństwa i konkretnych żołnierzy, umiejętnościami dowódców radzieckich, a także pomocą amerykańską w sprzęcie wojskowym, paliwie i surowcach w ramach Lend-Lease Act. Wszystko to skutkowało jednak niezwykle wysokimi stratami ludzkimi, a znaczenie pomocy zagranicznej było po wojnie pomniejszane lub pomijane milczeniem.

Stalin kilkakrotnie spotkał się z premierem Wielkiej Brytanii, Winstonem Churchillem, oraz prezydentami USA, Franklinem Delano Rooseveltem i Harrym Trumanem (konferencja teherańska, konferencja jałtańska, konferencja poczdamska), deklarując przywiązanie do demokracji i wolę współdziałania po wojnie w zamian za realne ustępstwa partnerów. Po wojnie zerwał jednak umowy, narzucając dominację ekonomiczną, ideologiczną i polityczną ZSRR krajom Europy Wschodniej. W maju 1945 roku wojska radzieckie i polskie zajęły Berlin a nazistowskie Niemcy podpisały bezwarunkową kapitulację.

Ofiary II wojny światowej: liczby, procenty

W wyniku wojny Związek Radziecki stracił 10,6 mln żołnierzy oraz 11-15,9 mln. Liczba ta była wielokrotnie prezentowana jako dowód największego zaangażowania ZSRR w zwycięstwo nad III Rzeszą, jednak część historyków (m.in. Borys Sokołow) uważa, że świadczy ona raczej o nieudolności radzieckiego dowództwa i taktyce „zarzucania Niemców mięsem armatnim”, która, choć okazała się skuteczna, skutkowała poważnymi kosztami społecznymi.

Budowa bloku wschodniego

Tereny Europy Środkowo-Wschodniej zajęte przez Armię Czerwoną zostały włączone do bloku wschodniego poprzez wciągnięcie ich w strefę wpływów ZSRR, krajami takimi stały się Niemiecka Republika Demokratyczna, Polska Rzeczpospolita Ludowa, Węgierska Republika Ludowa, Bułgarska Republika Ludowa, Czechosłowacka Republika Socjalistyczna, Rumuńska Republika Ludowa i Ludowa Republika Albanii (która jednak opuściła blok wschodni). Władze bloku wschodniego przyjęły gospodarkę planową i stłumiły rzeczywisty lub potencjalny sprzeciw wobec ich rządów.

ZSRR starał się rozszerzyć swoją strefę wpływów już od 1946 roku. Przy wsparciu ZSRR, w Iranie ogłoszono utworzenie separatystycznej Autonomicznej Republiki Azerbejdżanu i Republiki Kurdyjskiej. USA i Wielka Brytania zdecydowały się na dyplomatyczną konfrontację w sprawie Iranu i ostatecznie wymogły na Stalinie podpisanie 26 marca 1946 układu, na mocy którego wojska radzieckie ostatecznie opuściły Iran. Przepaść między ZSRR a Zachodem pogłębiła w dalszym stopniu grecka wojna domowa i zorganizowany przez Sowietów zamach stanu w Czechosłowacji. Wydarzenia te zapoczątkowały okres w historii świata znany jako zimna wojna.

W 1948 roku wybuchł kryzys jugosłowiański, w wyniku którego radziecka partia komunistyczna zerwała stosunki z Komunistyczną Partią Jugosławii. W styczniu 1949 roku ZSRR zgrupował państwa bloku wschodniego w instytucje o nazwie Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej. Do dużego wzmocnienia ZSRR doszło, gdy w 1949 roku Chińska Armia Ludowo-Wyzwoleńcza Mao Zedonga pokonała w toczącej się z przerwami od lat 30. wojnie domowej siły Kuomintangu Czang Kaj-szeka wspierane przez USA. W miejsce dotychczasowej Republiki Chińskiej, Mao utworzył Chińską Republikę Ludową, z którą to ZSRR szybko utworzył sojusz. Zapalnym punktem zimnej wojny był Półwysep Koreański podzielony na komunistyczną Koreańską Republikę Ludowo-Demokratyczną i prozachodnią Republikę Korei. ZSRR popierał KRLD, ale nie był w stanie jej kontrolować. W 1950 roku wojska KRLD dokonały inwazji na obszar Korei Południowej, co było skutkiem wcześniejszych napięć między oboma państwami koreańskimi. Chiny jawnie wsparły zbrojnie KRLD, a ZSRR zajął dwuznaczne stanowisko. Stalin odmówił większego wsparcia sił Korei Ludowo-Demokratycznej, oferując jedynie pomoc zaopatrzeniową i lotniczą.

Śmierć Stalina i walka o władzę w partii

Ważnym momentem w historii ZSRR była śmierć Stalina – dyktator umarł 5 marca 1953 próbując wytrzeźwieć w saunie po długiej libacji z Nikitą Chruszczowem. Po śmierci Stalina były rozpowszechniane różne teorie spiskowe, że „został zamordowany przez Ławrientija Berię”, „otruty warfaryną”, czy „zastrzykiem adrenaliny”.

Po śmierci Stalina, w Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego (nazwa nadana w 1952 roku) rozpoczęła się ponowna walka o władzę. Nowym premierem został Gieorgij Malenkow. Znaczne wpływy miał jednak Beria. Szef służb bezpieczeństwa rozpoczął szereg potężnych reform; starał się przy tym ukryć własne zbrodnie, przerzucając odpowiedzialność za nie na zmarłego dyktatora. Jednymi z kluczowych decyzji Berii była amnestia, która objęła ponad milion więźniów i propozycja likwidacji NRD, która miała być według Berii włączona w skład zjednoczonych, neutralnych Niemiec. Jeden z przywódców partii, Nikita Chruszczow, uznał zjednoczeniowy pomysł za antykomunistyczny. W celu zablokowania go, Chruszczow sprzymierzył się z Malenkowem i rozpoczął kampanię przeciwko Berii, który miał rzekomo planować wojskowy zamach stanu. 26 czerwca 1953 roku Beria został aresztowany na posiedzeniu Prezydium, a następnie osądzony i stracony wraz z pięcioma bliskimi współpracownikami w grudniu 1953 roku. Jego odsunięcie było ostatnim w historii ZSRR odsunięciem od władzy polityka poprzez egzekucję.

Śmierć Berii nie zakończyła batalii o władzę. Władzę objęło kolektywne kierownictwo – Chruszczow, Malenkow i Nikołaj Bułganin. Malenkow przedstawiał odmienną od Chruszczowa wizję państwa. Za zwycięstwem Chruszczowa przemówiła zapoczątkowana przez niego Kampania zagospodarowania nieużytków. Miała ona na celu podniesienie produkcji rolnej w ZSRR w latach 1954–1960 poprzez zaoranie nieużytków rolnych, głównie stepów, która początkowo była dużym sukcesem. Na posiedzeniu Komitetu Centralnego rządzącej partii w styczniu 1955 roku, Malenkow został oskarżony o udział w sprawie leningradzkiej i ułatwienie Berii dojścia do władzy. Na posiedzeniu Rady Najwyższej w następnym miesiącu został zdymisjonowany jako premier, a ku zdziwieniu zachodnich obserwatorów, zastąpił go Nikołaj Bułganin. Chruszczow jeszcze przed tym wydarzeniem umocnił swoje wpływy wśród lokalnych przywódców partyjnych. Wraz z dymisją Malenkowa, Chruszczow stał się w praktyce najważniejszą osobą w partii. Sam Malenkow pozostał w rządzie, pełniąc o wiele mniej znaczącą funkcję ministra energetyki.

Era Chruszczowa

XX Zjazd KPZR i destalinizacja

W 1955 r. premierem ZSRR został Nikołaj Bułganin. W następnym roku Nikita Chruszczow na XX Zjeździe KPZR potępił zbrodnie dokonane pod rządami Józefa Stalina. Treść referatu, jaki Chruszczow wygłosił na zjeździe partii, nie wpłynął znacząco na postawy radzieckiego społeczeństwa, wywołał jednak Poznański Czerwiec i powstanie węgierskie 1956. Pod wpływem tych wydarzeń obrońcy Stalina zorganizowali protesty w Gruzji, skąd pochodził dyktator. Protesty przerodziły się w trwające cztery dni zamieszki, w trakcie których protestujący Gruzini domagali się dymisji Chruszczowa i zastąpieniu go przez Mołotowa. Po jeszcze większym rozpropagowaniu treści referatu poprzez spotkania partyjne, na których był on odczytywany, radzieccy komuniści potępili Stalina w jeszcze większym stopniu. Niektórzy z nich wezwali nawet do wielopartyjnych wyborów i potępienia samego Chruszczowa. Z drugiej strony zwykli mieszkańcy często lekceważyli informacje o zbrodniach reżimu stalinowskiego i bronili dyktatora, widząc w destalinizacji niepotrzebne grzebanie w historii.

Przeciwna Chruszczowowi mniejszość w Prezydium zjednoczyła się w celu odrzucenia reformy Chruszczowa, zmierzającej do decentralizacji kontroli nad przemysłem. W pierwszej połowie 1957 roku, Malenkow, Mołotow i Kaganowicz rozpoczęli działania zmierzające do odwołania Chruszczowa. 18 czerwca na posiedzeniu Prezydium kilku ze stalinowskich przedstawicieli partii zaproponowało odsunięcie Chruszczowa od władzy. Chruszczow wkrótce dowiedział się o planach stalinistów. Określił ich jako Antypartyjna grupa Malenkowa, Kaganowicza, Mołotowa, Bułganina i Szepiłowa, a na Plenum Centralnego Komitetu KPZR oskarżył o frakcyjność i udział w zbrodniach stalinowskich. Trzech z nich zostało wydalonych z KC i Prezydium, Mołotow został wysłany do Mongolii jako ambasador, a reszta objęła stanowiska w obiektach przemysłowych i instytutach znajdujących się daleko od Moskwy.

Po wygłoszeniu referatu na XX Zjeździe, zintensyfikował liberalizację ustrojową. Jeszcze pod koniec 1955 roku tysiące więźniów politycznych z łagrów zostało wypuszczonych na wolność, a po powrocie do domu opowiedziało swoje doświadczenia życia obozowego. Pozwolił obywatelom na wyjazdy na Zachód, podczas gdy Stalin pozwolił jedynie niewielkiej grupie mieszkańców kraju na wyjazdy poza jego granice (oraz niewielkiej liczbie turystów na odwiedzenie Związku Radzieckiego). Chruszczow nie tylko pozwolił Sowietom na zagraniczne podróże (w samym roku 1957 odbyło je 700 tysięcy obywateli), ale też pozwolił obcokrajowcom na odwiedzenie Związku Radzieckiego. ZSRR dzięki polityce otwarcia stał się przedmiotem ogromnego zainteresowania zagranicznych turystów.

Nowy rząd zniósł specjalne trybunały prowadzone przez służby bezpieczeństwa. Trybunały te, znane jako trojki, często ignorowały procedury prawne. Za rządów Chruszczowa nie doszło do istotnych procesów politycznych. Dysydenci byli zazwyczaj karani jedynie poprzez usunięcie z partii. W 1958 otworzył posiedzenie Komitetu Centralnego, na którym po raz pierwszy prace komisji były podane do informacji publicznej.

Polityka zagraniczna Chruszczowa

Świat socjalistyczny

Tajny referat w połączeniu ze śmiercią polskiego przywódcy Bolesława Bieruta wywołał w Polsce i na Węgrzech znaczną falę liberalizacji ustrojowej. Chruszczow zgodził się uznać nowe władze Polski w zamian za zapewnienie ze strony Gomułki o utrzymaniu dotychczasowych relacji polsko-radzieckich. Sytuacja w Polsce na tyle ośmieliła rząd Węgrów, że ci zdecydowali otwarcie przeciwstawić się Moskwie. Masowe demonstracje w Budapeszcie z dnia 23 października przerodziły się w powstanie. Władzę nad powstaniem objęła komunistyczna Węgierska Partia Pracujących z reformatorskim premierem Imre Nagy. Stacjonujące w mieście wojska radzieckie starły się z siłami węgierskimi. W walkach zginęły setki osób. Nagy wezwał do zawieszenia broni i wycofania się wojsk radzieckich. Chruszczow początkowo przystał na jego warunki pod warunkiem, że Węgry nie zerwą sojuszu z ZSRR. Sytuacja na krótko uspokoiła się. Do ponownych walk doszło po tym, gdy 30 października Nagy zapowiedział przeprowadzenie pluralistycznych wyborów, a następnego dnia opuszczenie Układu Warszawskiego. 3 listopada, dwóch członków rządu Nagya powołało na Ukrainie samozwańczy rząd tymczasowy i poprosiło ZSRR o interwencję celem obalenia Nagy. 4 listopada wojsko radzieckie przystąpiło do pacyfikacji wystąpień na Węgrzech. Nagy został aresztowany, a następnie stracony.

ZSRR poprawił relacje z Jugosławią. Chruszczow stanął na czele radzieckiej delegacji do Belgradu w 1955 roku. Rozzłościło to ChRL, odrzucającą liberalną wersję komunizmu wdrażaną przez Jugosłowian.

Stosunki dyplomatyczne między ZSRR i Kubą zostały oficjalnie przywrócone w maju 1960 roku. Dwa lata później Aleksandr Aleksiejew został mianowany radzieckim ambasadorem na wyspie, a rządzony przez Fidela Castro kraj stał się jednym z członków bloku wschodniego po inwazji w Zatoce Świń. Ustanowienie bliskich relacji między Kubą a ZSRR doprowadziło do pogorszenia relacji z USA. Relacje między państwami uległy znacznemu pogorszeniu na skutek amerykańskiej inwazji w Zatoce Świń, a także na skutek wznowienia wyścigu kosmicznego spowodowanego przez radziecką misję Wostok 1 (pierwszy lot kosmiczny człowieka w kosmos). W odpowiedzi na to pierwsze wydarzenie, Chruszczow zagroził Amerykanom umieszczenie na Kubie radzieckich rakiet, co poskutkowało wybuchem kryzysu kubańskiego. Celem zakończenia kryzysu, 3 czerwca 1961 roku odbył się szczyt wiedeński, skutkujący krótkotrwałym złagodzeniem napięć Wschód-Zachód poprzez zakończenie kryzysu kubańskiego i chwilowego odroczenia sprawy Berlina. Chruszczow w ramach porozumienia zgodził się na usunięcie rakiet w zamian za zobowiązanie USA, że nie dokonają one więcej ataku na Kubę, a rząd wycofa swoje MRBM z Turcji i Włoch.

Dużym kłopotem dla ZSRR stała się postawa Chin. Mao Zedong dążył do przywrócenia Chinom niektórych terenów odebranych im przez rosyjskich carów, jednocześnie chcąc otrzymać od ZSRR pomoc materialną. Chruszczow po przejęciu władzy zwiększył pomoc udzielaną Chinom. Radziecki przywódca w trakcie wizyty w Chinach w 1954 roku zgodził się oddać Chińczykom bazy marynarki wojennej Lüshunkou i Dalian. Chruszczow zgodził się na ten krok pomimo złości, jaką wywołały u niego nalegania Mao, aby Sowieci pozostawili Chińczykom umiejscowiony w portach sprzęt wojskowy. Dużym problemem w relacjach ChRL-ZSRR pozostawały względy ideologiczne – Chińczycy stali na stanowisku, że komunizm należy rozszerzać drogą militarną, Chruszczow natomiast sądził, że najważniejsze jest doścignięcie przez państwa socjalistycznego warunków życia, jakie panują na Zachodzie. Stosunki między krajami gwałtownie pogorszyły się w 1956 roku. Mao rozgniewał się tym, że Chruszczow wygłosił Tajny referat bez uprzedniego poinformowania go o nim. Dwa lata później, w trakcie wizyty Chruszczowa w Pekinie, Mao odrzucił jego propozycję współpracy wojskowej. Wkrótce po tym wywołał drugi kryzys w Cieśninie Tajwańskiej, licząc na storpedowanie działań Chruszczowa zmierzających do polepszenia relacji z USA. Widząc radykalną politykę Mao, Sowieci w 1959 roku wycofali się z pomocy względem Chin. Kryzys w relacjach ZSRR-ChRL odbił się na sytuacji w Europie. Albania opowiedziała się po stronie Chin i zerwała sojusz ze Związkiem Radzieckim.

Wzrost napięcia w relacjach z Zachodem

Chruszczow początkowo złagodził politykę zagraniczną, ograniczając stan napięcia z USA. Taki stan rzeczy nie potrwał długo, ZSRR i USA prowadziły bowiem politykę remilitaryzacji atomowej i opracowywania broni dalekiego zasięgu. W sierpniu 1957 roku ZSRR z powodzeniem uruchomił pierwszy na świecie międzykontynentalny pocisk batalistyczny (ICBM), a w październiku pierwszego satelitę, Sputnika. Wysłanie Sputnika w orbitę rozpoczęło wyścig kosmiczny między ZSRR a USA. Kulminacyjnym momentem wyścigu kosmicznego był projekt Apollo.

Kryzys berliński w 1961 roku spowodowany był procesem ograniczenia migracji ludności z terenów NRD do Niemiec Zachodnich poprzez Berlin Zachodni. Mimo to setki tysięcy osób wyemigrowało z NRD do RFN. Emigracja spowodowała drenaż mózgów z NRD do RFN. W odpowiedzi na emigrację, w czerwcu 1961 roku ZSRR wydał ultimatum wzywające do wycofania wojsk alianckich z Berlina Zachodniego, a po odrzuceniu wniosku, w dniu 13 sierpnia NRD rozpoczęła wznoszenie muru berlińskiego, który skutecznie zamknął drogę bezpiecznego przedostania się do Niemiec Zachodnich.

Era Breżniewa

Chruszczow został odsunięty od władzy 14 października 1964 roku na plenum KC. Jego następcą został Leonid Breżniew, który objął stanowisko pierwszego sekretarza. Premierem został Aleksiej Kosygin. Breżniew odrzucił doktrynę Chruszczowa, praktycznie w każdej dziedzinie, z wyjątkiem kontynuacji sprzeciwu wobec stalinowskich metod terroru i przemocy politycznej. Choć Breżniew zastąpił Chruszczowa na urzędzie sekretarza generalnego partii komunistycznej, nie przejął pełni władzy należącej do polityka. Władza była sprawowana kolektywnie. Aby nie dopuścić żadnego polityka do tak dużej konsolidacji władzy, jak to miało miejsce w przypadku Chruszczowa, jeszcze w 1964 r. plenum KC zakazało jednoczesnego pełnienia funkcji sekretarza generalnego i premiera przez jedną osobę. Breżniew, w odróżnieniu od Chruszczowa, nigdy nie podejmował decyzji pochopnie czy szybko, a wszystkie decyzje konsultował z najważniejszymi oficjelami. W czasach kolektywnych rządów, Breżniew popadł jeszcze w latach 60. w spór z Kosyginem. Breżniew i bardziej twardogłowi członkowi partii nie zgadzali się z forsowanymi przez premiera wolnorynkowymi reformami oraz jego łagodnym podejściem do reform praskiej wiosny. Większą władzę zdobył dopiero w późniejszym czasie, po śmierci Kosygina w 1980 (Kosygina na stanowisku premiera zastąpił bliski współpracownik Breżniewa, Nikołaj Tichonow).

Liberalizacja gospodarki i późniejsza stagnacja

W latach 60. i 70. doszło do poprawy sytuacji gospodarczej kraju. Radzieckie rolnictwo rosło średnio o 3% rocznie, także przemysł odnotował znaczny wzrost. Ósmy plan pięcioletni (1966-1970) przyczynił się do 138% wzrostu liczby fabryk i kopalń w porównaniu do roku 1960. Choć Biuro Polityczne w tym czasie stało się agresywnie antyreformatorskie, liberalnemu Kosyginowi udało się przekonać tę instytucję, jak i Breżniewa, do zastosowania w kraju reform gospodarczych na wzór Węgier. Rządzący na Węgrzech János Kádár wprowadził w swoim kraju szereg wolnorynkowych reform (Nowy Mechanizm Ekonomiczny). Śladem Węgier i ZSRR poszła też Polska pod kierownictwem Edwarda Gierka, który otworzył polską gospodarką na Zachód. Reformy w tym kraju zostały poparte przez Breżniewa. Tempo modernizacji w niektórych z państw socjalistycznych spowodowało nawet, że stały się one gospodarczo bardziej zaawansowane aniżeli ZSRR. Polityk nie był natomiast pozytywnie nastawiony do zmian gospodarczych w Czechosłowacji Alexandera Dubčeka. Liberalizacja gospodarki szła w parze z jej centralizacją – w 1966 roku rząd zniósł regionalne komitety ekonomiczne. W kolejnych latach rząd zezwolił na dopuszczenie w rolnictwie większego stopnia prywatnej działalności. Dekrety z 1977 i 1981 r. zwiększyły powierzchnie prywatnych gruntów uprawnych do pół hektara. Za czasów Breżniewa prywatne grunty stanowiły 30% krajowej produkcji rolnej. Pozytywne rezultaty zwiększenia zakresu prywatnej działalności wywołały głosy o potrzebie zupełnej dekolektywizacji, które zostały przez partię odrzucone z powodu interesów ideologicznych i politycznych.

W dziewiątej pięciolatce po raz pierwszy w historii kraju wyprodukowano więcej produktów konsumenckich aniżeli dóbr przemysłowych. Dobra konsumpcyjne takie jak zegarki, meble czy radia były produkowane wręcz w nadmiarze. Polityka ta została stopniowo zahamowana przez twardogłowych polityków. Szybkie tempo rozwoju pierwszego okresu władzy Breżniewa przyczyniło się do polepszenia stopy życiowej obywateli ZSRR. Na reformie Kosygina zyskali szczególnie mieszkańcy mniejszych republik związkowych, zwłaszcza Estonii i Gruzji, a w o wiele mniejszym stopniu Rosji. W latach 1928–1973 Związek Radziecki gospodarczo rósł w tempie, które prawdopodobnie pozwalałoby mu prześcignąć w niedalekiej przeszłości Europę Zachodnią i Stany Zjednoczone Ameryki. W 1973 roku proces ten został ostatecznie zahamowany, a w kraju rozpoczął się okres gospodarczej stagnacji, w którym gospodarka rozwijała się w niewielkim stopniu.

Na stagnację gospodarczą, która rozpoczęła się w 1973 roku wpłynął m.in. wyścig zbrojeń między USA a ZSRR, czy włączenie się ZSRR do udziału w handlu międzynarodowym przy jednoczesnym ignorowaniu zmian zachodzących w społeczeństwach zachodnich. Gdy stagnacja jeszcze bardziej pogłębiła się pod koniec lat 70., premier Kosygin przygotował nowy program gospodarczy, mający zwiększyć obowiązki i odpowiedzialność poszczególnych resortów nad gospodarką. Próba reform została zatrzymana wraz ze śmiercią Kosygina. W efekcie jedenasta pięciolatka okazała się porażką, gospodarka osiągnęła tempo wzrostu wynoszącego jedynie 4%. Rządowi udało się uniknąć kryzysu gospodarczego dzięki wymianie handlowej z Europą Zachodnią i światem arabskim.

Relacje z Zachodem

Gerald Ford, Leonid Breżniew i Henry Kissinger we Władywostoku w listopadzie 1974 roku

Największą innowacją polityki zagranicznej Breżniewa było détente, czyli polityka odprężenia. Pomimo pewnej eskalacji zimnej wojny w ostatnich latach rządów Chruszczowa, przez pierwsze lata rządów Breżniewa relacje radziecko-zachodnie były pozytywne, o czym świadczy Partial Nuclear Test Ban Treaty, SALT I, wymiana handlowa z USA, Akt końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie oraz instalacja czerwonego telefonu między Moskwą a Waszyngtonem. Epoka Breżniewa charakteryzowała się zintensyfikowaną wymianą handlową ze światem zachodnim, podpisywaniem umów dotyczących kontroli zbrojeń, przedwczesnym zapobieganiom kryzysom, budową systemu bezpieczeństwa europejskiego i rozmowami na temat praw człowieka. Z drugiej strony Breżniew dążył do utrzymania wyrównanej siły militarnej pomiędzy USA i ZSRR – wydatki na zbrojenia wzrosły w latach 1965–1970 o 40%. W 1982 roku, a więc w roku śmierci przywódcy, 15% PKB przeznaczono na armię.

Dobra współpraca z państwami Europy Zachodniej zaowocowała wezwaniem do zwołania konferencji europejskiej (XXIV Zjazdu KPZR), która zaowocowała podpisaniem przez 33 państwa w Helsinkach Aktu końcowego KBWE oraz układu SALT II. W połowie lat 70. stało się jasne, że polityka ldétente nie udała się. Przyczyną porażki tej polityki okazała się wojna wietnamska i wsparcie finansowe dla Wietkongu ze strony ZSRR. Wojna zakończyła się sukcesem bloku wschodniego. Wietnam, Kambodża i Laos znalazły się bowiem poza strefą wpływów USA i stopniowo nawiązały z ZSRR sojusze. Przepaść między ZSRR a USA pogłębiła porażka w wyborach prezydenckich Geralda Forda i zwycięstwo Jimmy’ego Cartera. W czasie prezydentury Cartera amerykańska polityka zagraniczna okazała się bardziej wrogo nastawiona do Związku Radzieckiego i całego bloku wschodniego (choć prezydent ten podjął próbę zatrzymania finansowania niektórych najbardziej represyjnych klientów reżimów antykomunistycznych) oraz zwiększeniem przez Amerykanów wydatków na armię.

Breżniew a świat komunistyczny

Pierwszym kryzysem dla ekipy Breżniewa była seria liberalizujących reform w Czechosłowacji. W lipcu 1968 roku Breżniew publicznie skrytykował czechosłowackie przywództwo jako rewizjonistyczne i antyradzieckie, a w sierpniu pozwolił na interwencję Układu Warszawskiego w Czechosłowacji. Interwencja i doktryna Breżniewa wywołała protesty dysydentów w różnych krajach bloku wschodniego oraz rządu Rumunii Nicolae Ceaușescu.

W 1969 roku miał miejsce radziecko-chiński graniczny konflikt nad Ussuri. Dopiero na początku lat 80. Chińczycy i Sowieci wydali wzajemne oświadczenia, wzywające do normalizacji stosunków między oboma państwami. Warunkami podanymi Sowietom przez Chińczyków było zmniejszenie radzieckiej obecności wojskowej na granicy chińsko-radzieckiej, zakończenie poparcia dla wietnamskiej interwencji w Kambodży oraz wycofanie żołnierzy z Afganistanu i Mongolii. Breżniew nie przyjął tych warunków, jednak w trakcie przemówienia z Taszkentu w marcu 1982 roku wezwał do normalizacji stosunków.

W 1979 r. ZSRR dokonał interwencji w Afganistanie, co spowodowało nowy wyścig zbrojeń i pogorszenie stosunków z państwami Zachodu.

Transformacja ustrojowa

Po śmierci Leonida Breżniewa na czele ZSRR stanął Jurij Andropow. Był on zagorzałym antystalinistą i przewodniczącym KGB przez większość rządów Breżniewa. W trakcie rządów wyznaczył on na kierownicze stanowiska w KGB kilku reformatorów, z których wielu stało się później najważniejszymi współpracownikami Michaiła Gorbaczowa. Andropow zapoczątkował nowy etap liberalizacji ustrojowej, pozwalając m.in. na większą wolność prasy i mediów. Choć okres jego rządów był krótki, to udało mu się wywrzeć wpływ na dalszą liberalizację systemową poprzez wprowadzenie na ważne stanowiska kolejnych reformatorów – Michaiła Gorbaczowa, Nikołaja Ryżkowa i Jegora Ligaczowa. Poczynił też duży postęp w walce z korupcją. Sam Andropow jako swojego następcę widział Gorbaczowa, co zostało jednak zakłócone przez zwolenników konserwatywnego Konstantina Czernienko. Gdy Andropow zmarł 9 lutego 1984 roku, jego następcą został Czernienko, który jednak nie był w stanie skonsolidować władzy i objąć kontroli nad organizacją partyjną, która pozostała w strefie wpływów Gorbaczowa. Czernienko zmarł 10 marca 1985 roku, a dzień później jego następcą wybrany został Gorbaczow.

Gorbaczow objął władzę w ZSRR w chwili stagnacji. Pomimo tego ZSRR pozostawał jednak państwem bardzo stabilnym, które bez reform Gorbaczowa było w stanie wkroczyć w XXI wiek. Nowy sekretarz przeprowadził znaczące przetasowanie personelu kierownictwa KPZR, zmuszając starych konserwatystów do rezygnacji z urzędu i wprowadzając do władz partii szereg działaczy młodego pokolenia. Gorbaczow rozpoczął program liberalizacji strefy życia publicznego, wzywając do ustanowienia pluralizmu socjalistycznego obejmującego wolność słowa i demokratyzację systemową. Polityka ta znana była jako głasnost, czyli jawność. Z reform Gorbaczowa niezadowoleni byli zarówno konserwatyści partyjni, jak i liberałowie skupieni wokół Borysa Jelcyna (który w 1987 roku został odwołany ze stanowiska I Sekretarza Komitetu Miejskiego w Moskwie za krytykę rządu). W 1988 roku Gorbaczow poszedł na dalsze ustępstwa względem liberałów, a na 19. Konferencji Partii w tym samym roku skrytykował konserwatywnych przywódców partyjnych – Jegora Ligaczowa, Andrieja Gromyko i Michaiła Sołomiencewa, konserwatyści z kolei skrytykowali Gorbaczowa i jego reformatorów. Konferencja była pierwszym tak istotnym konfliktem wewnątrzpartyjnym od lat 20.

Pod koniec lat 80. KPZR zgodziła się na start w wyborach kandydatów niezależnych. W 1989 roku odbyły się demokratyczne wybory, w których obywatele zagłosować mogli zarówno na kandydatów niezależnych (zdobyli oni 20% miejsc), jak i kandydatów wystawionych przez KPZR, konkurujących ze sobą. Większość w wyborach zdobyli przeciwnicy dalszych reform. Jednocześnie podtrzymano system jednopartyjny i nie zgodzono się na działalność innych partii. Jeszcze w tym samym roku grupa parlamentarzystów KPZR i niezależnych zawiązało opozycyjną grupę parlamentarną o nazwie Międzyregionalna Grupa Deputowanych. Grupa stała się tym samym pierwszą opozycją parlamentarną w historii Związku Radzieckiego. W marcu 1990 roku Rada Najwyższa ZSRR zdecydowała o zakończeniu monopolu KPZR i zezwoliła na działalność innych partii. Tym samym ZSRR stał się liberalną demokracją. Na mocy demokratycznych przemian Gorbaczow wybrany został na stanowisko prezydenta ZSRR i stał się niezależny od Biura Politycznego partii.

Rozpad ZSRR

Demokratyzacja i zwiększenie praw poszczególnych republik spowodowało wzrost tendencji niepodległościowych. W efekcie w 1991 roku odbyło się referendum, w którym większość mieszkańców republik związkowych, biorących udział w głosowaniu, opowiedziało się za likwidacją dotychczasowej formuły związku i utrzymaniem jedności w inny sposób. Konserwatywne kręgi KPZR były niezadowolone z wyniku referendum. Przeprowadziły w sierpniu nieudany pucz moskiewski (puczyści na swojego lidera wybrali Giennadija Janajewa), który obalił co prawda na krótko Gorbaczowa, jednak puczystom nie udało się zatrzymać rozpadu ZSRR. Po tym, jak Gorbaczow powrócił do władzy, zrezygnował z przewodzenia partii i oddał swoje stanowisko partyjne Wołodymyrowi Iwaszko. 29 sierpnia tego samego roku partia została rozwiązana po wezwaniu Gorbaczowa do jej samorozwiązania, a parlament rosyjski zadecydował o jej likwidacji, prawnym zakazaniu działalności i zasekwestrowaniu jej majątku. Podobne decyzje podejmowano równolegle w pozostałych republikach radzieckich. Gorbaczow zrezygnował z prezydentury 25 grudnia.

8 grudnia Borys Jelcyn, Leonid Krawczuk i Stanisłau Szuszkiewicz podpisali układ białowieski o likwidacji ZSRR i utworzeniu Wspólnoty Niepodległych Państw. 25 grudnia 1991 zdjęto z masztu flagę ZSRR, a 26 grudnia 1991 ZSRR przestał istnieć z mocy prawa.

Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego

22 lipca 1944 wieczorem na falach Radia Moskwa ogłoszono o powołaniu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. PKWN, zwany na zachodzie Komitetem Lubelskim, powołany został formalnie przez Krajową Radę Narodową (KRN) w Lublinie 21 lipca 1944 roku, w rzeczywistości jednak został utworzony dwa dni wcześniej w Moskwie, gdzie przy ulicy Puszecznej odbyło się jego pierwsze posiedzenie. Stalinowi chodziło o stworzenie wrażenia, że Polacy z własnej inicjatywy powołują rząd na ziemiach wyzwolonej spod okupacji niemieckiej Polski, położonych między frontem radziecko-niemieckim a tzw. linią Curzona. Na siedzibę PKWN Józef Stalin wybrał Lublin, nazwę zaproponował Mołotow.

W maju 1944 r. dowódca AK melduje do Londynu, że „izolowanie” PPR od społeczeństwa i innych grup politycznych nie powiodło się. Rozszerzająca się działalność PPR i możliwość zwiększenia ich wpływów niepokoiły Polskie Państwo Podziemne. „Radykalizm mas oraz nacisk Sowietów zwiększa atrakcyjność lewicowych grup poza RJN.” stwierdzał raport KG AK.

6 sierpnia 1944 odbyły się w Moskwie rozmowy między premierem Rządu RP na uchodźstwie Stanisławem Mikołajczykiem a przedstawicielami PKWN (m.in. Bierut, Osóbka-Morawski, Żymierski), które zakończyły się fiaskiem. Przedstawiciele PKWN zaproponowali Mikołajczykowi stanowisko premiera w przyszłym rządzie jedności narodowej za cenę odrzucenia konstytucji kwietniowej i oferowali przedstawicielom rządu na uchodźstwie 4 teki w nowym gabinecie.

Przeprowadzana przez PKWN na terenach pod jego administracją reforma rolna zaczęła przynosić polityczne rezultaty korzystne dla PPR, która zyskała poparcie części ludności wiejskiej. W końcu 1944 roku członkowie pochodzenia wiejskiego stanowili ok. 70 procent liczebności partii.

Akcja „Burza” i powstanie warszawskie

Równolegle do PKWN istniał legalny z punktu widzenia prawa międzynarodowego Rząd RP na uchodźstwie, uznawany powszechnie w świecie do lipca 1945 (utworzenia Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej), z aparatem państwowym w kraju w formie Polskiego Państwa Podziemnego. Wkroczenie Armii Czerwonej na tereny Polski w granicach przedwojennych władze Polskiego Państwa Podziemnego zgodnie z dyrektywą Rządu RP na uchodźstwie chciały wykorzystać do ujawnienia istniejących struktur administracji państwa podziemnego (zorganizowanych w czasie okupacji niemieckiej przez Delegaturę Rządu na Kraj do szczebla powiatu włącznie) i odbudowy w ten sposób struktur niepodległego państwa polskiego. Operacja „Burza” militarnie wymierzona w Niemcy, politycznie skierowana była przeciwko planom ZSRR jednostronnej zmiany granicy polsko-sowieckiej ustalonej w traktacie ryskim i wprowadzenia na terenie Polski administracji podporządkowanej Moskwie. Polska administracja cywilna rozpoczęła działalność w miastach, powiatach i gminach w środkowej Polsce. Wkrótce została jednak zniszczona przez sowieckie NKWD, NKGB, lub Smiersz, a jej urzędnicy aresztowani i w większości wywiezieni w głąb ZSRR. Choć Armia Krajowa pomagała Armii Czerwonej w ramach akcji Burza w walce z Niemcami na terenie Polski, Armia Czerwona i wojska NKWD systematycznie rozbrajały również oddziały Armii Krajowej a oficerowie i żołnierze AK trafiali do więzień i obozów NKWD (najbardziej znane: Majdanek, Skrobów, Rembertów, Zamek Lubelski) i byli wywożeni później do obozów na terenie ZSRR, lub przymusowo wcielani do I Armii Wojska Polskiego.

W lipcu 1944 Komenda Główna Armii Krajowej podjęła decyzję o przeprowadzeniu zbrojnego wystąpienia oddziałów AK w Warszawie i ujawnieniu się wobec wkraczającej Armii Czerwonej centralnych władz Polskiego Państwa Podziemnego, w tym członków Krajowej Rady Ministrów, z wicepremierem rządu RP Janem Stanisławem Jankowskim (urzędującym Delegatem Rządu na Kraj) na czele, a także dowództwa Armii Krajowej z komendantem głównym AK Tadeuszem Komorowskim ps. „Bór”. Po otrzymaniu 31 lipca 1944 informacji o pojawieniu się oddziałów Armii Czerwonej na przedpolach Warszawy zadecydowano o rozpoczęciu powstania w dniu następnym.

6 sierpnia Wanda Wasilewska w trakcie spotkania przedstawicieli rządu na uchodźstwie z KRN i PKWN odbyła rozmowę ze Stanisławem Mikołajczykiem podczas której, nie wiedząc jeszcze o wybuchu powstania, ostrzegała: “Niech pan nie zapomina o możliwości walk bratobójczy w Warszawie. (...) Ponieważ w Warszawie są duże siły Armii Krajowej i również są duże siły Armii Ludowej. Zamiast bić Niemców wezmą się one za łby. Przecież tak było na innych terenach. Dla Armii Krajowej i administracji Panów będzie ważniejsze zaznaczenie swej supremacji.”.

Defilada żołnierzy 1 Armii Wojska Polskiego w Warszawie 19 stycznia 1945

W połowie sierpnia raporty władz powstańczych stwierdzały „(…) całkowita bierność aliantów jest dla opinii publicznej niezrozumiała. (…) Na tym tle powstają nastroje prorosyjskie, wytwarza się niechęć do AK (…). (…) środowiska bynajmniej nie lewicowe są rozgoryczone na Mikołajczyka, że nie doprowadził do ugody z Komitetem Chełmskim.”.

Dowodzący walczącymi oddziałami w Warszawie gen. Chruściel – „Monter”, sprzeciwiając się rozmowom kapitulacyjnym z Niemcami proponowanym przez gen. Komorowskiego, uznawał, że lepszym rozwiązaniem będzie zwrócenie się do polskich komunistycznych władz wojskowych z prośbą o pomoc powstaniu. Stwierdzał: „Proponuję wezwać Żymierskiego na odsiecz i przyrzec mu lojalną współpracę.”. Jeden z jego bliskich współpracowników notował wręcz, że Chruściel chciał doprowadzić do scalenia oddziałów AK z armią gen. Berlinga.

Na posiedzeniu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, które odbyło się w Lublinie 15 września 1944, Bolesław Bierut, Roman Zambrowski, Jakub Berman, Michał Rola-Żymierski omówili możliwy rozwój wypadków w razie zwycięstwa powstańców. Stanisław Radkiewicz stwierdził wówczas, że nie do pomyślenia jest: żebyśmy pozwolili na wzięcie władzy komuś, mając cztery dywizje do dyspozycji. Wojsko porwie za sobą wszystko i wszelką próbę nieprawnego zagarnięcia władzy trzeba ukrócić z pomocą generała Kieniewicza i całej naszej 1. Armii. Zdecydowano o stworzeniu Wojsk Wewnętrznych, które w przypadku klęski Niemców miały wkroczyć do Warszawy i rozbić zwycięską Armię Krajową.

Aparat represji władz komunistycznych

PKWN przystąpił do organizowania „władzy ludowej” na przejętym przez ZSRR obszarze Polski, na zachód od linii Curzona. W 1944 roku PKWN powołał Milicję Obywatelską. Powstawały posterunki Milicji Obywatelskiej i Urzędu Bezpieczeństwa.

Po pierwszych miesiącach względnie liberalnej polityki nowych władz wobec członków AK i opozycji (do października 1944 roku sądy wojskowe podległe PKWN nie wydały żadnego wyroku śmierci z przyczyn politycznych ani za dezercję) w październiku 1944 na polecenie Józefa Stalina wydane Bolesławowi Bierutowi w nocy 29/30 września 1944, podczas wizyty delegacji PKWN w Moskwie, nastąpiło zaostrzenie represji aparatu bezpieczeństwa kierowanego przez PPR, wobec polskiego społeczeństwa i istniejących organizacji podziemia. 9 października 1944 szesnastoosobowe plenum KC PPR w Lublinie wysłuchało ocen i żądań Stalina, przedstawionych przez Bieruta i zaaprobowało decyzje Politbiura PPR. W konsekwencji tego samego dnia usunięty został z PKWN jego wiceprzewodniczący i kierownik resortu rolnictwa i reform rolnych Andrzej Witos (kierownictwo resortu przejął Osóbka-Morawski), później (20 listopada) kierownik resortu administracji publicznej Stanisław Kotek-Agroszewski. Obaj zostali następnie usunięci przez PPR również z władz Stronnictwa Ludowego. „Od lawirowania – w nadziei zapewne, że sam bieg wydarzeń przyniesie umocnienie jej władzy – PPR przechodziła nagle i gwałtownie do otwartego terroru”.

Prawnym instrumentem terroru stał się wydany przez PKWN 30 października 1944 Dekret o ochronie Państwa, wprowadzający karę śmierci w 11 artykułach, przy niemal pełnej dowolności interpretacyjnej czynów karalnych i wprowadzony z mocą wsteczną od 15 sierpnia 1944. Wyrażało się to też m.in. we wprowadzeniu terroru policyjnego, wydawaniu dekretów przewidujących karę śmierci za wiele czynów o charakterze politycznym (np. kodeks karny Wojska Polskiego z 23 września 1944), klasyfikowanych jako „przestępstwa”, jak również za takie „przewinienia”, jak posiadanie radioodbiornika.

15 maja 1945 roku minister bezpieczeństwa publicznego Stanisław Radkiewicz wydał rozkaz nr 19 w związku z tym, że funkcjonariusze UB oraz MO dopuszczali się wobec zatrzymanych czynów bezprawnych, stosowali „niejednokrotnie niedopuszczalne metody bicia i znęcania się”. Stwierdzał, że takie metody „przejęte od hitlerowców i faszystów” są niegodne dla pracowników bezpieczeństwa i w związku z tym należy ich pociągać do odpowiedzialności. Gomułka jednorazowego ostrzeżenia o „drugim państwie” już nie powtórzył, przeciwnie 28 września 1945 na wspólnym posiedzeniu KC PPR i CKW PPS stwierdził:

W PPR dochodziło do rywalizacji między poszczególnymi segmentami nowej władzy. Aparat partyjny starał się podporządkować sobie struktury bezpieczeństwa, krytykując ich działalność. Przykładem tego może być m.in. posiedzenie Sekretariatu KC 21 marca 1946 roku, na którym Zenon Kliszko, bliski współpracownik sekretarza generalnego PPR Władysława Gomułki stwierdził, że „właściwie istnieją dwie partie: partia cywilna i partia Bezpieczeństwa”. Nadzorujący aparat partyjny członek Biura Politycznego Roman Zambrowski mówił: „Duże szkody przynosi nam nadużywanie władzy przez partyjniaków pracujących w Bezpieczeństwie. (...) Są wypadki, że pracownicy Bezpieczeństwa dokonują rewizji i nawet mordów w celach rabunkowych. Czy był przypadek, żeby szef Bezpieczeństwa powiatowego został (...) ukarany lub wyrzucony z partii, by zmusić Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego do zdjęcia go z pracy?”.

Finansowanie aparatu represji

Resort/Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego zostały od początku swego istnienia w 1944/45 wyposażone w szerokie uprawnienia, dające im w zasadzie nieograniczoną władzę. Na działalność MBP przeznaczono ogromne, jak na możliwości wyniszczonego wojną kraju, środki finansowe pozwalające na rozbudowę aparatu przemocy. Do roku 1955 była to z reguły druga (po MON) pod względem wielkości pozycja budżetu państwa, przewyższająca znacznie środki przeznaczane przez państwo na odbudowę. Kwoty przeznaczone na MON i MBP pochłaniały ok. 30% budżetu państwa. W 1946 r. budżet MBP wyniósł 19 590 tys. zł. Przewyższał budżety Ministerstwa Oświaty (19 490 tys. zł), Ministerstwa Zdrowia (1244 tys.) i Ministerstwa Pracy (1113 tys. zł). Na odbudowę w 1946 r. przeznaczono ośmiokrotnie mniej niż wynosił budżet MBP. Na rok 1947 dla MBP przeznaczono 17 010 tys. zł, co stanowiło kwotę większą niż razem wzięte budżety Ministerstwa Ziem Odzyskanych, Ministerstwa Komunikacji, Ministerstwa Przemysłu i Handlu oraz Ministerstwa Administracji Publicznej. W 1948 MBP otrzymało dziesięć razy więcej środków niż przeznaczono na odbudowę kraju.

Wojska NKWD i doradcy sowieccy w Polsce

Zobacz też kategorie: Organa władz radzieckich w Polsce, Radzieccy oficerowie w ludowym Wojsku Polskim.

Do likwidacji oddziałów polskich Józef Stalin przeznaczył siły równe 3 armiom: na obszar Litewskiej SRR skierowano 4 Dywizję Strzelecką Wojsk Wewnętrznych NKWD oraz 17 wydzielonych pułków. Na obszar Białoruskiej SRR 3 dywizje (6, 7, 10) oraz 4 wydzielone pułki. Do pacyfikacji Polski Lubelskiej użyte zostały: 62, 63 i 64 Zbiorcza Dywizja Wojsk Wewnętrznych NKWD.

Początkowo ZSRR ponosił główny ciężar walk z oporem wobec narzucanego przez siebie reżimu komunistycznego w Polsce. Sam Władysław Gomułka przyznał w maju 1945 roku, że „nie jesteśmy w stanie walki z reakcją przeprowadzać bez Armii Czerwonej”. Liczba regularnych jednostek Armii Czerwonej stacjonujących w Polsce w latach 1944–1947 wahała się między 200 tysięcy a 3 mln żołnierzy. Stalin wysłał tu 3 dywizje NKWD, w tym 64. Zbiorczą Dywizję Wojsk Wewnętrznych NKWD. Sama 64. dywizja aresztowała 60 tysięcy osób. Kilka innych dywizji NKWD operowało na Kresach Wschodnich, zwalczając polską partyzantkę po obu stronach nowej granicy polsko-radzieckiej i przekraczając ją według swojego uznania.

Do aparatu bezpieczeństwa i wojska z NKWD i Armii Czerwonej przysłano tzw. „doradców”. Pewna liczba obywateli ZSRR skierowana została do służby jako tzw. „popi” (pełniący obowiązki Polaków). W marcu 1945 roku popi stanowili prawie 53% wszystkich oficerów w siłach zbrojnych Polski Ludowej. W latach 1945–1947 przeniesiono do Ludowego Wojska Polskiego 16 460 oficerów radzieckich. W grudniu 1945 roku 54 na 63 polskich generałów (86%) i 228 z 309 pułkowników (74%) stanowili oficerowie Armii Czerwonej. W sumie oficerowie ci stanowili ok. 40% korpusu oficerskiego Ludowego Wojska Polskiego.

27 lipca 1946 Ławrientij Beria polecił swoim przedstawicielom w Warszawie omówić z władzami Polski pilne wycofanie jednostek NKWD. Minister spraw wewnętrznych ZSRR Siergiej Krugłow zdawał w październiku 1946 sprawę Berii: Prezydent Bierut uważa, że w obecnej sytuacji wojska [sowieckiego] MSW są koniecznie potrzebne i prosi o pozostawienie ich w Polsce do marca 1947 r. Jeszcze 20 maja 1946 w innym raporcie Krugłowa wyliczano jednostki NKWD znajdujące się wówczas w Polsce. Była to 64 dywizja wojsk wewnętrznych licząca 4199 ludzi, dwa pułki ochrony pogranicza w liczbie 2897 ludzi i jednostki łączności rządowej w liczbie 6434 – łącznie około 13,5 tysiąca ludzi.

Zwarte oddziały wojsk NKWD Stalin odwołał z Polski dopiero w 1947, po sfałszowanych przez PPR wyborach do Sejmu Ustawodawczego.

Obozy NKWD w Polsce

Na zajętych terenach, niezależnie od władz PKWN działała Armia Czerwona i służby bezpieczeństwa ZSRR (NKWD, Smiersz). Zgodnie z umową zawartą przez PKWN z rządem ZSRR żołnierze i funkcjonariusze radzieccy pozostawali poza zasięgiem polskiego prawa, zaś NKWD aresztowało osoby związane z Armią Krajową i innymi organizacjami niepodległościowymi oraz polskim rządem na uchodźstwie, organizowało ich wywózki do łagrów na terenie ZSRR oraz współdziałało z „ludowymi” władzami, nadzorując je poprzez sieć tzw. doradców. NKWD miało sieć własnych obozów^{[martwy link]}. Przypuszcza się, że w tego typu obozach w latach 1944–1950 zginęło około 25 tysięcy osób. W lipcu 1945 NKWD aresztowało ok. 2000 osób w okolicach Gib podczas tzw. obławy augustowskiej, 600 z nich nie powróciło; nie odnaleziono także ich grobów. Wiele z nich zostało zamordowanych i pochowanych w tajemnicy. Ciała wielu z nich odnaleziono dopiero po 1989 roku. W Rzeszowskiem w 1944 roku wśród bagien Kraskowa Włodawskiego zorganizowano obozy koncentracyjne dla oficerów Armii Krajowej i działaczy polskich z okresu okupacji niemieckiej. Pod Siedlcami w miejscowości Kruślin NKWD zorganizowało obóz koncentracyjny dla aresztowanych działaczy polskich, których umieszczono w dołach o głębokości 8 m i powierzchni 2 na 2 m, gdzie woda sięgała do kolan.

Depesza płk Delegata Rządu na Kraj Jana Rzepeckiego do Centrali, nadana 25 maja 1945 roku. Działalność NKWD w Polsce budziła wątpliwości niektórych działaczy PPR. Władysław Gomułka krytykował wielokrotnie praktyki radzieckich organów bezpieczeństwa na terenie Polski powojennej stwierdzając m.in.: „Na terenie Polski organa sowieckie nie mogą robić rewizji ani aresztować. (...) trzeba zażądać zaprzestania tego i wypuszczenia ludzi. Nie mogą ludzie ginąć po prostu. To jest nasza suwerenność”. Na plenum majowym KC PPR w 1945 roku Edward Ochab stwierdził, że naczelnym problemem w kontekście polityki radzieckiej jest obecnie suwerenność państwowa. Również Franciszek Jóźwiak, komendant główny MO, jako „nienaturalne” określił zwalczanie podziemia przez radzieckie siły bezpieczeństwa”.

Rząd Tymczasowy Rzeczypospolitej Polskiej

31 grudnia 1944 KRN przekształcił formalnie PKWN w Rząd Tymczasowy Rzeczypospolitej Polskiej, faktycznie była to decyzja polityczna Stalina. Premierem Rządu Tymczasowego został dotychczasowy przewodniczący PKWN Edward Osóbka-Morawski. I wiceprezesem Rady Ministrów został Władysław Gomułka (PPR), a II wiceprezesem Stanisław Janusz (SL). Był to ze strony Stalina element „polityki faktów dokonanych” – polityczne przygotowanie przed zimową ofensywą Armii Czerwonej mającą na celu zajęcie wszystkich ziem polskich w granicach sprzed wojny. Jednocześnie posunięcie to dowodziło znaczącego usztywnienia stanowiska ZSRR wobec Wielkiej Brytanii i USA co do roli Rządu RP na uchodźstwie w tworzeniu powojennych władz Polski przed planowaną na luty 1945 konferencją mocarstw wielkiej trójki w Jałcie.

3 stycznia 1945 r. Rząd Tymczasowy podjął uchwałę „o pozostawieniu Warszawy jako stolicy Polski”.

Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej

W ramach realizacji postanowień konferencji jałtańskiej w czerwcu 1945 odbyły się w Moskwie rozmowy co do sposobu wyłonienia rządu Polski uznanego zarówno przez ZSRR, jak i Wielką Brytanię i USA – tzw. konferencja moskiewska. W rozmowach uczestniczyli przedstawiciele Rządu Tymczasowego oraz arbitralnie wyznaczeni przez ZSRR i ambasadorów USA i Wielkiej Brytanii w ZSRR działacze polityczni z kraju i emigracji, w tym Stanisław Mikołajczyk, Stanisław Grabski i Zygmunt Żuławski. Najważniejszymi uczestnikami spotkania był Bierut, reprezentant KRN, PPR i RTRP oraz z drugiej strony Mikołajczyk – do listopada 1944 premier Rządu RP na uchodźstwie i lider Stronnictwa Ludowego. W czasie rozmów Władysław Gomułka oświadczył: Władzy raz zdobytej nie oddamy nigdy (...) Możecie jeszcze krzyczeć, że leje się krew narodu polskiego, że NKWD rządzi Polską, lecz to nie zawróci nas z drogi. W rezultacie rozmów powołany został Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej. Premierem TRJN został Edward Osóbka-Morawski (dotychczasowy premier Rządu Tymczasowego), a wicepremierami Władysław Gomułka (wicepremier Rządu Tymczasowego i sekretarz generalny PPR) i Stanisław Mikołajczyk. Mikołajczyk miał zostać również ministrem rolnictwa, a Gomułka ministrem Ziem Odzyskanych. Trzem stronom rozmów – Rządowi Tymczasowemu, „Polakom z kraju” i „Polakom z emigracji” – formalnie zagwarantowano parytet w składzie rządu, który miał być – i został – uznany przez wszystkie mocarstwa. O ostatecznym kształcie władzy w Polsce miały rozstrzygnąć wolne wybory w ramach pluralistycznego systemu partyjnego, pod nadzorem trzech mocarstw – gwarantów porozumienia. Na 24 ministerstwa TRJN siedem trafiło w ręce Polskiej Partii Robotniczej, w tym kluczowe Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego, pozostałe były obsadzone przez ugrupowania satelickie PPR (6 – Polska Partia Socjalistyczna, 2 – Stronnictwo Ludowe, 2 – Stronnictwo Demokratyczne), lub osoby wyznaczone przez PPR i kontrolowane przez PPR na szczeblu wiceministrów, trzy ministerstwa formalnie w rękach PSL były drugorzędne i faktycznie systematycznie pozbawiane władzy. Do KRN dokooptowano Stanisława Grabskiego i Wincentego Witosa jako wiceprezydentów (Witos nie objął funkcji), przedstawiciele PSL mieli być również dokooptowani w skład Rady.

Porozumienie moskiewskie było nieprzestrzegane przez ZSRR i PPR w kraju od samego początku i traktowane przez nie jako instrument do przejęcia pełni władzy, przy jednoczesnej legitymizacji międzynarodowej rządów PPR w Polsce. Równolegle do konferencji moskiewskiej odbywał się w Moskwie pokazowy proces szesnastu przywódców Polskiego Państwa Podziemnego.

Nota Ambasadora RP w Wielkiej Brytanii Edwarda Raczyńskiego protestująca przeciwko uznaniu przez rząd brytyjski TRJN

W kwietniu 1945 roku podpisano polsko-radziecki układ o przyjaźni, wzajemnej pomocy i współpracy powojennej, przedłużony później w 1965, a w następnych latach Polska zawarła podobne układy z pozostałymi krajami „demokracji ludowej”. W lipcu 1945, na konferencji w Poczdamie, ustalono przebieg zachodnich i północnych granic RP. W październiku 1945 Polska podpisała Kartę Narodów Zjednoczonych.

Kształtowanie się powojennych granic Polski

Podczas wizyty premiera Sikorskiego w Moskwie w grudniu 1941 roku Stalin sugerował mu konieczność omówienia kwestii granicznych między Polską a ZSRR mówiąc: „Powinniśmy ustalić nasze wspólne granice sami, wcześniej przed konferencją pokojową, gdy tylko wojsko polskie ruszy do boju.”. Sikorski odparł: „Granice roku 1939 nie mogą być kwestionowane.”. Polska nie będąc w stanie w okresie późniejszym ułożyć samodzielnie bilateralnych stosunków z ZSRR zdana była na pośrednictwo Londynu i Waszyngtonu, a przyszłość granic stawała się funkcją stosunków brytyjsko-amerykańsko-radzieckich.

Punktem zwrotnym w kształtowaniu powojennej polskiej granicy była konferencja w Teheranie (28 listopada – 1 grudnia 1943 roku). Wtedy to przywódcy trzech mocarstw sojuszniczych ZSRR, USA i Wielkiej Brytanii zawarli porozumienie wstępne w tej kwestii. Jak stwierdził Winston Churchill w rozmowie z Józefem Stalinem: „nic nie jest ważniejsze od bezpieczeństwa zachodniej granicy rosyjskiej”, a Polska powinna się „przesunąć na zachód, jak żołnierze przesuwający się o dwa kroki w lewo”. Zgadzał się z tym stanowiskiem Franklin D. Roosevelt, ale ze względu na zbliżające się wybory prezydenckie w USA i ewentualną reakcję Polonii amerykańskiej, nie chciał publicznie o tym mówić. Wśród obradujących panowała zgoda, że wschodnia granica Polski miała przebiegać wzdłuż tzw. linii Curzona, czyli w przybliżeniu w granicy III rozbioru Polski, a ostatnio linii granicznej radziecko – niemieckiej po wrześniu 1939 roku. Przedmiotem niejasności była tylko kwestia przynależności Lwowa. Co do granicy zachodniej rozbieżności były znaczące. Zgodzono się jedynie, że polska granica ma być oparta o Odrę i Polska ma uzyskać część Prus Wschodnich. Strona anglosaska chciała by nabytki Polski kosztem Niemiec były ograniczone, strona radziecka chciała ich maksymalizacji.

Kolejnym etapem ustalania granicy Polski była konferencja trzech mocarstw w Jałcie (4 – 11 lutego 1945 r.). Postanowiono tam ostatecznie, że Lwów zostanie poza granicami Polski. Co do granicy zachodniej Stalin naciskał by opierała się ona o Odrę i Nysę, precyzując, że chodzi o Nysę Łużycką. Głównym oponentem takiego rozwiązania był Churchill stwierdzający podczas obrad: „Nie mam zamiaru udusić polskiej gęsi, zanim padnie od niemieckiej niestrawności”. W komunikacie końcowym stwierdzono: „(...) wschodnia granica Polski powinna przebiegać wzdłuż linii Curzona, odchylając się od niej w niektórych rejonach 5 do 8 kilometrów na korzyść Polski. Uznając, że Polska musi otrzymać pokaźne nabytki terytorialne na północy i zachodzie. (...) w stosownym czasie należy zasięgnąć opinii nowego Polskiego Rządu Tymczasowego Jedności Narodowej co do rozległości tych nabytków, a zatem, że ostatecznie, wytyczenie zachodniej granicy Polski powinno zaczekać do Konferencji Pokojowej”.

Dzięki ustaleniom z Jałty i Poczdamu Polska powojenna z terytorium, którego 51% przed 1914 rokiem należało do Prus/Niemiec stała się państwem środkowoeuropejskim.

Likwidacja opozycji politycznej

Powstały system polityczny w praktyce zapewniał rzeczywistą władzę aparatu Polskiej Partii Robotniczej (PPR) w państwie wobec zachowania we władzy PPR aparatu przymusu (MBP i wojsko) i w konsekwencji kontrolowanie władz i instytucji państwa, partii politycznych, organizacji społecznych, gospodarki, w warunkach ograniczonej suwerenności Polski.

Do 1947 PPR umocniła swoją władzę w kraju, likwidując praktycznie opozycyjne podziemie polityczne i zbrojne oraz wyeliminowała z życia politycznego jedyną legalną siłę opozycyjną – zalegalizowane w lipcu 1945 roku, zgodnie z porozumieniami jałtańskimi Polskie Stronnictwo Ludowe pod przywództwem Stanisława Mikołajczyka. Opozycja skupiła się w mikołajczykowskim PSL. W wyborach 1947 we wspólnej liście wyborczej z PPR i jego satelitami wzięła też udział Polska Partia Socjalistyczna, kierowana przez Osóbkę-Morawskiego, która jednak nie była samodzielna, w jej kierownictwie bowiem znalazło się wielu działaczy ulegających PPR. Założona w 1944 PPS (określana jako „lubelska”, lub „koncesjonowana”) zasilona była w dużym stopniu byłymi członkami Robotniczej Partii Polskich Socjalistów oraz działaczami przybyłymi z ZSRR. Mimo spychania PPS na boczny tor i prób uzależnienia go od stalinowskich władz działaczom partii udało się odrestaurować przedwojenne organizacje społeczne, takie jak Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego i związki zawodowe. W opozycji do koncesjonowanego PPS w latach 1946–1947 działała niezależna WRN. Wchodziła ona w skład opozycyjnego Komitetu Porozumiewawczego Organizacji Polski Podziemnej, jednak już w drugiej połowie lat 40. zmarginalizowana partia zakończyła działalność. Wielu członkom WRN udało się przystąpić do PPS, działacze ci byli przeciwni porozumieniom z władzami komunistycznymi.

Formalne zwycięstwo blokowi PPR, PPS, SL i SD przyniosły oficjalne (faktycznie sfałszowane) wyniki referendum (słynne 3 x TAK) 30 czerwca 1946 i wyborów do Sejmu Ustawodawczego – polskiej Konstytuanty 19 stycznia 1947. Wyniki sfałszowanych wyborów nie zostały bowiem zakwestionowane przez Wielką Brytanię i USA, gwarantów porozumienia jałtańskiego.

W lipcu 1947 utworzony po sfałszowanych przez PPR wyborach do Sejmu Ustawodawczego rząd Józefa Cyrankiewicza został zmuszony przez ZSRR do wycofania się z udzielonej już wstępnie zgody na udział Polski w Planie Marshalla. Polska (podobnie jak Czechosłowacja) została w ten sposób odsunięta od udziału w planie gospodarczej odbudowy Europy. Było to potwierdzenie satelickiego wobec ZSRR statusu obu krajów i początek wiązania ich gospodarek z nakazowo-rozdzielczą gospodarką wojenną ZSRR, przy stopniowym zrywaniu związków z gospodarkami reszty Europy.

Osobne artykuły: Plan Marshalla i Pierwszy rząd Józefa Cyrankiewicza.

Złamanie oporu społecznego

Do roku 1947 utrzymywały się na terenie kraju, liczące w okresie szczytowego stanu (1945) ok. 9–12 tysięcy ludzi (liczbę członków wszystkich organizacji i grup konspiracyjnych szacuje się na 120–180 tysięcy osób), oddziały partyzanckie niepodległościowego podziemia antykomunistycznego (WiN, NSZ). Utrzymywała się także ukraińska partyzantka UPA. Kres podziemiu polskiemu przyniosły masowe represje aparatu Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, wojsk NKWD i KBW, a także amnestie ogłaszane przez władze, zwłaszcza ogłoszona po sfałszowanych wyborach do Sejmu Ustawodawczego w styczniu 1947. Klęska polityczna Stanisława Mikołajczyka spowodowała załamanie się nadziei na odsunięcie PPR i jego satelitów od władzy. Do roku 1947 działania aparatu bezpieczeństwa skupiały się na podziemiu polskim.

W maju 1946 w wielu miastach wybuchły protesty studenckie, sprowokowane brutalnym stłumieniem manifestacji studenckiej w Krakowie 3 maja 1946. 10 sierpnia miał miejsce równie brutalnie stłumiony strajk dokerów w Porcie Gdańskim.

Od kwietnia 1945 do końca 1948 r. w Polsce przeprowadzono co najmniej 1220 strajków, ich przyczyną były warunki bytowe robotników, narastająca w latach 1945/46 inflacja i spadek płac realnych. Kulminacja fali strajkowej nastąpiła w 1946, gdy wybuchło 365 strajków, średni czas strajku wynosił 3,1 dnia, ogólna liczba strajkujących sięgała 340 000, czyli ok. 28% zatrudnionych w przemyśle. Niekiedy strajkowało w jednym mieście blisko 30 000 robotników. Strajki wybuchały we wszystkich gałęziach gospodarki, przodowały przemysł włókienniczy i górnictwo. Na Łódź i województwo przypadło zatem 529 strajków (43%), na Górny Śląsk 231 strajków (19%). W Bielsku-Białej od 24 kwietnia do 31 maja 1946 strajkowało 15 fabryk. Ostatni duży strajk miał miejsce we wrześniu 1947 w Łodzi, rozpoczął się 16 września w fabryce Poznańskiego, objął w dniach 19–23.IX 40 000 robotników, czyli ok. jednej trzeciej wszystkich włókniarzy w mieście. Został stłumiony po 10 dniach przez funkcjonariuszy MBP, z udziałem aktywu PPR. Aresztowano kilkadziesiąt osób. Nastąpiła rozbudowa agentury i stworzenie sieci rezydentur UB w fabrykach, co w połączeniu z represjami policyjnymi i likwidacją jakiejkolwiek niezależności rad zakładowych i związków zawodowych doprowadziło do systemowego wygaszenia protestów strajkowych w skali kraju.

Opór społeczny wielokrotnie przyjmował formę sabotażu. W kopalni „Kościuszko” w Jaworznie w październiku 1945 roku wybuchł strajk, który poprzedziły akcje sabotażowe. W hucie „Julia” w Bobrku w 1945 roku miały miejsce akty sabotażu, m.in. podrzucanie granatów w celu rozsadzenia pieca, wysadzanie pieców martenowskich. Przypadki sabotażu stwierdzono na terenie huty „Pokój” w Bytomiu, elektrowni w Warszawie, Państwowej Fabryce Wagonów we Wrocławiu, a także fabrykach przemysłu włókienniczego w Łodzi. Dochodziło także do wysadzania i palenia mostów kolejowych oraz wywoływania katastrof komunikacji kolejowej.

Skazano na karę śmierci i stracono 3 tysiące osób, ok. 10 tysięcy zostało zakatowanych w czasie przesłuchań lub masowych egzekucji, 150 tysięcy osób zostało skazanych na więzienie i około 100 tysięcy zesłanych do łagrów. Aresztowano 518 tysięcy chłopów za opór wobec kolektywizacji i dostaw obowiązkowych. W czasie walk z podziemiem niepodległościowym zabito ok. 20–50 tysięcy osób. Przez więzienia Polski Ludowej od 1944 roku przeszło ok. 2 mln osób, liczba skazanych na karę śmierci przez działające od 1946 roku wojskowe sądy rejonowe wyniosła ok. 3,5 tysiąca osób, sądy wojskowe, funkcjonujące przy Ludowym Wojsku Polskim skazały na karę śmierci w latach 1944–1956 ok. 5 tysięcy osób. W 1954 roku w kartotekach organów bezpieczeństwa znajdowało się prawie 6 milionów nazwisk, uznanych za element przestępczy i podejrzany, co trzeci Polak był inwigilowany przez funkcjonariuszy Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, Informacji Wojskowej, Milicji Obywatelskiej i ich przybudówek. Liczba ofiar terroru do 1954 roku jest szacowana na dziesiątki tysięcy.

Likwidacja podziemia ukraińskiego

Pierwotnie akcje pacyfikacyjne na terenach zamieszkanych przez ludność ukraińską, które były terenem działania zbrojnego podziemia ukraińskiego, prowadziły wydzielone jednostki podległe doświadczonym oficerom II RP. W marcu 1946 roku rolę koordynacyjną w walkach przejęła Państwowa Komisja Bezpieczeństwa z gen. Marianem Spychalskim i Stanisławem Radkiewiczem na czele, której podlegały w tym zakresie wszystkie jednostki wojskowe w kraju. Po ugruntowaniu władzy PPR w wyniku sfałszowanych wyborów w styczniu 1947 została podjęta decyzja o rozprawie z podziemiem Ukraińskiej Armii Powstańczej (UPA) poprzez masowe przymusowe wysiedlenie ludności ukraińskiej zamieszkującej południowo-wschodnie województwa na Ziemie Odzyskane. Pretekstem do akcji przesiedleńczej była śmierć wiceministra obrony narodowej gen. Karola Świerczewskiego w potyczce z oddziałem UPA pod Baligrodem. Operacja przesiedleńcza, pod kryptonimem „Wisła” doprowadziła do pozbawienia UPA oparcia w miejscowej ludności i w konsekwencji do rozbicia podziemia UPA przez jednostki KBW i wojska.

Obóz władzy, budowanie poparcia

Siły PPR i jego koalicjantów wzrastały. O ile latem 1944 roku PPR liczyła ok. 20 tys. członków o tyle w lutym 1945 r. ok. 175 tys. członków, a w kwietniu już 300 tys. członków, stając się partią masową. W lutym 1946 roku Sekretariat KC rozpoczął akcję masowego werbowania nowych członków partii. W rezultacie pod koniec roku liczyła ona 555 tys. członków (wzrost w ciągu roku o 136 procent), by w końcu 1947 roku osiągnąć liczbę 820 tys. członków. W połowie 1948 roku PPR liczyła 997 tys. członków.

Polityka władz komunistycznych opierała się nie tylko na terrorze. Jak pisał Cat-Mackiewicz: „W porównaniu z rewolucją rosyjską, z jej okresu w latach 1918–1922, rewolucja polska była dotychczas łagodna. Ten względny liberalizm komunistów polskich oddał sprawie komunistycznej usługi olbrzymie. Użyto w Polsce frazeologii patriotycznej, nałożono tłumik na slogany komunistyczne, uszanowano kościół katolicki, inteligencji zwrócono posady państwowe, naciśnięto klawisz antyniemiecki, w antyniemieckości widziano łącznik z Armią Czerwoną. Cały ten pseudopatriotyzm komunizmu polskiego przyczynił się do opanowania kraju przez komunistów o wiele bardziej niż wszystkie urzędy bezpieczeństwa.

Rzesze zwolenników nowej władzy stawały się coraz liczniejsze. Jedni robili to ze względów egoistycznych i koniunkturalnych, inni z głębokiego przekonania, wierząc, że nowa władza realizuje najlepiej pojęte interesy narodu jako całości, czy też mas pracujących, dotąd społecznie upośledzonych. Dla dużych grup ludności, zwłaszcza w dawnych województwach zachodnich, dziejowym osiągnięciem było przesunięcie granic na Odrę i Nysę Łużycką. Widziano w tym realizację sprawiedliwości dziejowej, marzeń pokoleń i należnego Polsce odszkodowania za zbrodnie niemieckie oraz utratę ziem wschodnich. Do pracy na rzecz Ziem Zachodnich udało się pozyskać ludzi z różnych środowisk, w tym antykomunistycznych. Zjawiskiem o niespotykanej wcześniej skali był awans społeczny licznych przedstawicieli najniżej usytuowanych warstw społecznych. Nieufność nowej władzy do dawnych kadr kierowniczych, urzędowych i naukowych otwierała pole do nowych i szybkich karier.

Wydawać by się mogło, że ideologia komunistyczna narzucona przez nowe władze została w pełni odrzucona przez społeczeństwo. Tymczasem zawierała ona bowiem dwa zasadnicze elementy – była obietnicą budowy niekapitalistycznego społeczeństwa przemysłowego i jednocześnie zachowania niektórych cech społeczeństwa tradycyjnego. Za cenę braku wolności politycznej i gospodarczej PPR/PZPR gwarantowała bezpieczeństwo socjalne oraz awans cywilizacyjny i zawodowy przedstawicielom klas niższych. Złamano tradycyjne bariery społeczne, a przede wszystkim umożliwiono awans cywilizacyjny mieszkańcom wsi. W gospodarce nierynkowej pewne źródła nierówności przestały istnieć (np. skutki działania prawa własności), a znaczenie pozostałych zostało poważnie ograniczone (np. pochodzenia społecznego z niższych klas). Ogromną rolę motywacyjną odgrywało hasło powszechnego wykształcenia. Beneficjenci tych przemian stanowili główną podporę nowej władzy.

Reforma rolna

Przeprowadzenie reformy rolnej po wojnie było sprawą nieuniknioną (pogodzeni z tym byli nawet właściciele majątków ziemskich), zważywszy na przedwojenne protesty i demonstracje chłopskie (w czasie jednej z nich z powodu brutalnej interwencji policji zabitych zostało 100 osób).

PGR w Szczyrcu (widok współczesny)

Reformę rolną przeprowadzono w latach 1944–1945 na podstawie dekretu PKWN z 6 września 1944 o przeprowadzeniu reformy rolnej i dotyczyła ona podziału majątków ziemskich powyżej 100 ha powierzchni ogólnej bądź 50 ha użytków rolnych. Ziemia została częściowo podzielona między chłopów, częściowo przejęta przez państwo. Ogółem, w latach 1944–1948, na cele reformy rolnej zostało przejętych 9707 majątków ziemskich (ok. 3,49 mln hektarów). Z liczby tej rozparcelowaniu uległo 1,2 mln hektarów pomiędzy 387 000 rodzin chłopskich. Ziemia przejęta przez państwo zarządzana była przez Państwowe Nieruchomości Ziemskie, na których bazie od 1949 tworzono Państwowe Gospodarstwa Rolne.

Postanowienia dekretu interpretowano rozszerzająco, wysiedlając dotychczasowych właścicieli z ich domów, pozbawiając dobytku, w tym dóbr kultury. Warstwa ziemiaństwa została w ten sposób zlikwidowana, a byłym ziemianom zakazano pobytu i zamieszkania w powiecie, gdzie dotychczas znajdował się ich majątek ziemski. Właściciele ziemscy za przejęty i rozparcelowany majątek otrzymywali dożywotnie zaopatrzenie w wysokości pensji urzędniczej VI grupy. Ziemianie zasłużeni w walce z okupantem niemieckim otrzymywali zaopatrzenie wyższe od przeciętnego.

Reforma rolna spotkała się z ostrą krytyką ze strony środowisk uznających prawo własności za nienaruszalne. Nie było natomiast szczególnego oporu ze strony właścicieli majątków ziemskich, ci bowiem wiedzieli z programów Polskiego Państwa Podziemnego, że po zakończeniu wojny zostanie przeprowadzona reforma. Byli więc z tym pogodzeni, zaskoczył ich jedynie szybki termin jej wprowadzania. Parcelacja majątków ziemskich zyskała poparcie PSL, które krytykowało w czasie dzielenia ziemi jedynie tworzenie zbyt małych gospodarstw, niesamodzielnych gospodarczo. Wprowadzona reforma rolna spowodowała wielkie zmiany na polskiej wsi, marginalizując rolę ziemiaństwa, a wzmacniając pozycję mało i średniorolnych chłopów. Występowały przypadki że ziemia obszarnicza była przydzielana chłopom na siłę przy pomocy aktywu partyjnego i brygad wojskowych, bowiem ci mieli często wątpliwości czy władza ludowa nie jest tylko tymczasowa i czy jej nadania będą ważne po zakończeniu wojny.

Spod działania wydanego przez PKWN dekretu o reformie rolnej z 6 września 1944 zostały wyłączone dobra martwej ręki, należące do Kościoła i związków wyznaniowych. Stało się tak, zgodnie ze świadectwem Wandy Wasilewskiej, na wyraźne życzenie Józefa Stalina. Nacjonalizacja dóbr martwej ręki nastąpiła w marcu 1950.

Na ogólną liczbę ponad 3 mln gospodarstw rolnych w 1950 roku 26% stanowiły gospodarstwa nowe, a 8% powiększone, co było skutkiem reformy rolnej. Tak szerokiego zakresu korzystnego dla chłopów nie miała żadna reforma rolna dokonywana w krajach gdzie rządzili komuniści.

Podczas reformy rolnej upaństwowiono 3,5 mln ha lasów co spowodowało, że Państwo skupiło w swoich rękach 85% całej powierzchni leśnej. Umożliwiło to racjonalną gospodarkę leśną.

Administracja polska na ziemiach zachodnich i północnych, migracje ludności

Na terenach wcielonych do ZSRR pozostało ok. 13,8 mln obywateli II Rzeczypospolitej w tym: na terytorium Ukraińskiej SRR – 8,1 mln, Białoruskiej SRR – 5 mln, Litewskiej SRR – ok. 0,7 mln. Polsce przyznano 311 700 kilometrów kwadratowych (przed wojną Polska liczyła ponad 388 000 kilometrów kwadratowych). Kształt państwa był jednak nieco bardziej korzystny. Zwiększono granicę morską (ze 140 do 497 km), zmniejszając granicę lądową. W 1945 roku w Polsce mieszkało 23,9 miliona osób, w przeciągu pięciu lat liczba ta zmieniła się, na skutek przyrostu oraz powrotu Polaków do ojczyzny liczba obywateli wzrosła o ponad 2 miliony. W Polsce znalazło się 650 000 Ukraińców, 200 000 Niemców, 300 000 Żydów, 160 000 Białorusinów, liczba mniejszości narodowych stanowiła 2% ogółu mieszkańców państwa. Niemcy, którzy zostali w Polsce, zostali z własnej woli i nie podlegali wysiedleniu ustalonemu na konferencjach międzynarodowych.

Na konferencjach „wielkiej trójki” (Teheran grudzień 1943, Jałta luty 1945, Poczdam lipiec 1945) ustalono, że tereny wschodnich Niemiec do linii Odry – Nysy Łużyckiej zostaną włączone do państwa polskiego. Sytuacja z ich zagospodarowaniem i osiedleniem sprawiła kłopoty rządowi. Niemcy zostawili opuszczone domy, zakłady pracy. Zagospodarowanie tych terenów ułatwić miało Ministerstwo Ziem Odzyskanych, utworzone dekretem Prezydium KRN w ramach Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej 13 listopada 1945 roku, z Władysławem Gomułką, wicepremierem TRJN i sekretarzem generalnym PPR na czele. Oznaczało to wyjęcie jednej trzeciej terytorium kraju spod kompetencji Ministerstwa Administracji Publicznej, kierowanego przez Władysława Kiernika, reprezentującego Polskie Stronnictwo Ludowe.

Ludność początkowo przyjeżdżała na nowe tereny niechętnie, obawiano się wybuchu kolejnej wojny i utraty nowo uzyskanych terenów, strach kolonistów wzmagały też działające na tych terenach podziemne oddziały niemieckie organizacji Werwolf, które terroryzowały osiedlających się tam Polaków. Jako pierwsi nowe tereny zamieszkali weterani 1 i 2 Armii WP. W lutym 1946 Ziemie Odzyskane liczyły sobie już 2,7 miliona mieszkańców, a w styczniu 1947 4,6 miliona. Do końca 1948 roku liczba osadników przekraczała 4 mln by w 1950 r. sięgnąć liczby 5,9 mln.

W latach 1945–1948 Polska była terenem fali migracji, które od 1944 roku kontrolował formalnie Państwowy Urząd Repatriacyjny. Fala ta przybrała na sile w okresie istnienia Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej, szczególnie w czasie walk zbrojnych, przesiedleń ludności i w wyniku reform rolnych. Do Polski z robót przymusowych w Niemczech wróciło 520 000 Polaków oraz Polacy przebywający w ZSRR. Ludność polska ze wschodnich terenów byłej II RP została przesiedlona na tereny, które znalazły się w nowych granicach państwa polskiego. Do kraju wracali Polacy przebywający na emigracji w państwach zachodnich. Do Izraela wyjeżdżali polscy Żydzi. Z Polski przesiedlano Ukraińców i Niemców, co zostało ustalone w czasie konfederacji poczdamskiej. Przesiedlania (Klauzula XII konferencji poczdamskiej) Niemców z Polski (w Polsce 5 057 000 Niemców), Węgier i Czechosłowacji objęły 16,5 miliona ludzi. Wbrew późniejszej propagandzie działającej w Niemczech Zachodnich organizacji Bund der Vertriebenen przesiedlenia nie były polską zemstą, lecz zostały one ustalone przez aliantów.

W Europie zachodniej bezpośrednio po wojnie przebywały setki tysięcy Polaków. Stanęli oni przed wyborem: zostać w kraju pobytu czy powrócić do kraju rządzonego przez nowe władze. Ogromna większość zdecydowała się na powrót. Do połowy 1947 roku z zachodnich stref okupacyjnych Niemiec i Austrii wróciło ponad 800 tys. osób, a ze strefy radzieckiej ok. 750 tys. Przybyło również ok. 70 tys. osób zamieszkujących do tej pory we Francji. Odrębny problem stanowiła repatriacja żołnierzy Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, które w lipcu 1945 r. liczyły 228 tys. żołnierzy. Do Polski zdecydowało się wrócić ok. 105 tys. żołnierzy i oficerów.5 roku

Plan trzyletni

Osobny artykuł: Plan trzyletni.

„Parterowa” Marszałkowska w latach 50. XX wieku

W 1947 roku zapoczątkowano plan trzyletni, był on opracowany w głównej mierze przez działaczy wywodzących się z przedwojennych środowisk socjalistycznych, a nie komunistycznych, tym samym przypominał on bardziej plany realizowane na Zachodzie niż w ZSRR, w przeciwieństwie do późniejszego planu sześcioletniego. Plan opracował utworzony już w 1945 roku Centralny Urząd Planowania pod kierownictwem Czesława Bobrowskiego, a duża część jego pracowników wywodziła się z PPS i edukowała się w krajach zachodnich. Zarówno Bobrowski, jak i główny ówczesny autorytet ekonomiczny – Oskar Lange byli za gospodarką składającą się ze zrównoważonych trzech sektorów: państwowego, spółdzielczego i prywatnego. Od 1947 roku narastał jednak konflikt między CUP a Hilarym Mincem kierującym Ministerstwem Przemysłu, żądającym zwiększenia inwestycji w przemysł (zwłaszcza ciężki). W 1948 roku przeprowadzono w CUP czystkę usuwając zwolenników trójsektorowości gospodarki.

Plan okazał się sukcesem i był prawdopodobnie jedynym w historii Polski Ludowej planem rzeczywiście przekroczonym. Dochód narodowy na mieszkańca brutto wzrósł z 506 zł w 1938 roku do 860 zł w 1949 roku (głównie ze względu na przyłączenie bogatych Ziem Zachodnich i spadek liczby ludności z 36 do 26 milionów ludzi), choć płace realne pozostawały nadal niższe niż przed wojną. Do końca realizacji planu polski przemysł został odbudowany. W 1949 roku wielkość produkcji rolnej sięgnęła już 90% tej z 1938 roku. Stopniowo zaczęto likwidować system kartkowy na żywność (w 1948 roku zniesiono reglamentację cukru, kaszy i ziemniaków, a w 1949 roku pozostałych artykułów spożywczych). W 1949 roku wysokość produkcji przemysłowej była już o ok. 50% wyższa niż w 1937 roku, a wielkość produkcji przemysłowej na jednego mieszkańca 2,5 raza większa niż w 1937 r.

Rozwój przemysłu doprowadził do poważnych zmian w strukturze społecznej. O ile w ostatnich latach II RP z rolnictwa utrzymywało się ok. 60% ludności, a w przemyśle pracowało ok. 13%, o tyle w 1950 r. udział osób utrzymujących się z rolnictwa spadł do 47%, a w przemyśle pracowało prawie 20% ogółu ludności.

Szacuje się, że w latach 1946–1948 dochód narodowy zwiększał się o 14–18% rocznie.

Widok samochodów Warszawa M-20 produkowanych w fabryce FSO na Żeraniu

Plan sześcioletni

Od 1945 roku faktycznym zarządcą gospodarki był Hilary Minc, jeden z najbardziej wpływowych członków Biura Politycznego KC Polskiej Partii Robotniczej (PPR), minister przemysłu kolejno: w Rządzie Tymczasowym, Tymczasowym Rządzie Jedności Narodowej, wreszcie w rządzie Józefa Cyrankiewicza (gdzie od 1949 był wicepremierem, przewodniczącym Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego i Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów).

Po roku 1948 było przymusowo wprowadzane tzw. współzawodnictwo pracy (wzorowane na sowieckiej stachanowszczyźnie), prowadzące do podwyższania norm pracy w zachowaniu dotychczasowych wynagrodzeń pracowniczych – jego symbolem i narzędziem stał się Wincenty Pstrowski.

10 lutego 1949 roku Centralny Urząd Planowania został przekształcony w Państwową Komisję Planowania Gospodarczego. Plan 6-letni (1950–1955), opracowany został przez grupę ekonomistów pod przewodnictwem Hilarego Minca, wzrost przemysłu miał wynieść 85–95%, a rolnictwa o 35–45%. W ramach planu przewidziano forsowną budowę przemysłu ciężkiego – podstawy przemysłu zbrojeniowego, redukując w porównaniu z planem trzyletnim środki na rolnictwo i przemysł konsumpcyjny, liczebność Ludowego Wojska Polskiego została zwiększona z 250 tysięcy do 500 tysięcy żołnierzy, co stanowiło poważne obciążenie dla finansów kraju. W ramach planu wybudowano miasto Nowa Huta, Hutę im. Lenina, fabryki samochodów w Warszawie (w 1951 roku rozpoczęto produkcję pierwszego powojennego samochodu osobowego „Warszawa M-20”) i Lublinie, cementownie w Wierzbicy, liczne fabryki maszyn, stocznie w Szczecinie i Gdańsku, zakłady chemiczne, elektrownię w Jaworznie, rozbudowano wcześniej istniejące zakłady. Plan doprowadził do wzrostu przemysłu o 250%. Trwała przebudowa społeczna kraju (migracja ludności, urbanizacja). Zatrudnienie w przemyśle zwiększyło się o 2,2 mln osób.

Z dniem 1 stycznia 1949 roku zniesiono w Polsce Ludowej powojenny system kartkowy zaopatrzenia ludności.

30 października 1950 dokonano w Polsce bez uprzedzenia wymiany banknotów, unieważniając ok. 60% obiegu pieniężnego. Była to faktyczna konfiskata zasobów pieniężnych ludności kraju.

W tym okresie rozpoczęto także kolektywizację rolnictwa. Zakładano, że będzie ona dobrowolna. Zaprojektowano system zachęt mających na celu skłonienie do wstępowania do spółdzielni (ulgi podatkowe, pomoc w budowie domów, elektryfikacji, melioracji, mniejsze normy dostaw obowiązkowych, kredyty). Na niższych szczeblach administracji dochodziło do przymuszania do wstępowania do spółdzielni potępianego przez władze centralne (krytyka takich przypadków w Gryficach w 1951 roku i w Lubelskiem w 1953 r.). Produkcja rolna wzrosła o 13%. Od 1949 roku istniały w Polsce Państwowe Gospodarstwa Rolne (PGR).

W styczniu 1953 roku zniesiono system kartkowy, z czym wiązała się jednak duża podwyżka cen artykułów konsumpcyjnych.

Nauka, kultura, życie społeczne

23 października 1944 PKWN utworzył Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie jako piąty polski uniwersytet. Wznowił wówczas działalność Katolicki Uniwersytet Lubelski. W 1945 utworzono trzy kolejne uniwersytety: Uniwersytet Łódzki, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu i Uniwersytet Wrocławski; trzon ich kadry naukowej tworzyli przesiedleni wykładowcy i pracownicy naukowi Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie i Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie.

Dużym sukcesem okazał się program walki z analfabetyzmem, który został zlikwidowany (przed 1939 rokiem jego wskaźnik wynosił 33%). Władze organizowały darmowe kursy wieczorowe, a czytać i pisać uczono nawet osoby starsze. Znacznie wzrosły nakłady książek i broszur. O ile w latach 1934–1938 wynosiły 24,6 mln o tyle w latach 1951–1955 – 92,5 mln.

Znaczną część publikacji i nakładów stanowiły jednak, obok wybranych pozycji literatury pięknej, wydawane w masowych nakładach komunistyczne broszury i inne wydawnictwa propagandowe. Prawdopodobnie największy jednorazowy polski nakład Krótkiego kursu historii WKP(b) miał miejsce w 1950 r., o czym informował Tygodnik Powszechny z 30 kwietnia 1950 (nr 18) w rubryce „Z dnia”: Największy nakład po wojnie osiągnął Pan Tadeusz A. Mickiewicza – 1,5 mln, tuż po nim Krótki kurs historii WKP(b) – 1,25 mln egzemplarzy. W latach 1952–1953 usunięto z bibliotek 2500 tytułów, w kilku milionach egzemplarzy i wywieziono pod kontrolą do wyznaczonych w poszczególnych województwach papierni, gdzie zostały przemielone.

PPR występowała z koncepcją oświaty powszechnej, jednolitej i bezpłatnej, państwowej i obowiązkowej. Zerwano z przedwojennym systemem zróżnicowanych typów szkolnictwa podstawowego, zlikwidowano szkoły prywatne. W 1948 roku wprowadzono jednolity model 7 – klasowej szkoły podstawowej i 4 – letniego liceum.

Etap „łagodnej rewolucji” w kulturze zakończył się pod koniec 1947 roku. W sztuce władze zaczęły lansować socrealizm, ostatecznie narzucony przymusowo środowiskom twórczym w 1949. Nurt ten przedstawiał codzienne życie pracowników i rzeczywistości. Powstawały plakaty, obrazy ukazujące robotników, odbudowę kraju. W muzyce przodowały pieśni masowe, muzyka pop kulturalna oraz poważna. Kompozytorami tworzącymi muzykę poważną w pierwszych latach powojennej Polski byli m.in. Grzegorz Fitelberg, Witold Lutosławski i Grażyna Bacewicz. Niepopierający ustroju nowej Polski twórcy niezależni to m.in. Jan Szczepański czy Zbigniew Herbert. Poezje w tym czasie tworzyli uznani polscy twórcy tacy jak Władysław Broniewski czy Wisława Szymborska.

Do 1949 roku otwarto 20 tys. wiejskich punktów bibliotecznych oraz 1600 bibliotek gminnych, którym z funduszy państwowych zakupiono 1 mln książek. W latach 1950–1955 gwałtownie rozwijało się czytelnictwo. Liczba bibliotek publicznych wzrosła z 3885 do 5110, a punktów bibliotecznych (głównie na wsi) z 17,3 tys. do 29 tys. Księgozbiory wrosły w nich z 6,6 mln do 22,9 mln egzemplarzy książek.

W latach 50. polityka kulturalna wobec mniejszości żydowskiej była otwarta. PRL był jednym z największych centrów wydawniczych książki żydowskiej na świecie. Od 1950 roku utworzono Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce (podobne towarzystwa: białoruskie, ukraińskie i niemieckie powstały dopiero po 1956 roku).

Od lipca do października 1945 z miejsc na turnusach wypoczynkowych w kraju skorzystało 12,7 tys. osób, w 1949 roku było to już 451,7 tys. W lutym 1949 roku utworzono Fundusz Wczasów Pracowniczych (FWP). Od 1946 roku do 1956 roku wypoczywający dostawali darmowe bilety kolejowe w obie strony. Tylko 30% kosztów pobytu pokrywał pracownik (resztę FWP i związki zawodowe). W 1952 roku prawo do wypoczynku wprowadzono do Konstytucji PRL (art. 59).

W maju 1948 roku odbył się pierwszy Międzynarodowy Wyścig Kolarski „Głosu Ludu” i „Rudeho Prava” na trasie Warszawa – Praga – Warszawa. Był to początek historii „Wyścigu Pokoju”. Od 1953 roku etapem wyścigu został również Berlin.

Koncepcja „polskiej drogi do socjalizmu”, rozłam w kierownictwie PPR

Frakcję w PPR, która uważała, że rządy silnej ręki muszą być oparte na szerszej bazie politycznej reprezentował Władysław Gomułka. Uważał, że same represje nie mogą zastąpić społecznego poparcia dla nowej władzy. Uznawał, iż można zbudować w Polsce socjalizm bez dyktatury proletariatu, terroru i unicestwienia zastanych struktur społecznych. Podkreślał różnice między warunkami rewolucji w Rosji i w Polsce. „My zdobyliśmy władzę na tle walki wyzwoleńczej, pod hasłem wypędzenia Niemców. Nie musimy obalać starego aparatu państwowego. (...) My w Polsce założyliśmy możliwość innego niż droga radziecka rozwoju (..) założyliśmy możliwość rozwoju podobnego do rozwoju parlamentarnego, którego namiastką jest KRN”. – stwierdzał. Dopuszczał istnienie opozycji, ale tylko takiej, która nie neguje nowego systemu.

We wrześniu 1947 Józef Stalin zwołał konferencję w odpowiedzi na kontrowersje wśród komunistycznych rządów europejskich, czy wziąć udział w paryskiej konferencji dotyczącej planu Marshalla w lipcu 1947 roku. Została przeprowadzona w Szklarskiej Porębie. Ze strony ZSRR konferencją kierował Andriej Żdanow, który wygłosił referat stwierdzający, że wobec ofensywy „amerykańskiego imperializmu”, który rzekomo doprowadził do powstania dwóch obozów („imperialistycznego” i „demokratycznego”), należy „zewrzeć szeregi” i powołać stały organ „konsultacyjny” partii komunistycznych – Kominform (Biuro Informacyjne Partii Komunistycznych i Robotniczych). Na konferencji pomysł utworzenia Kominformu popierali przede wszystkim przedstawiciele WKP(b) i Komunistycznej Partii Jugosławii, natomiast pozostali uczestnicy zajęli raczej bierne stanowisko; ze strony PPR ideę mocno popierał Hilary Minc, natomiast Władysław Gomułka był sceptyczny wobec powołania Biura, obawiając się powstania nowego Kominternu, który będzie nadrzędną strukturą nad narodowymi partiami komunistycznymi. Gomułka zagroził dymisją z funkcji sekretarza generalnego PPR, ostatecznie przyjął cele polityki międzynarodowej i wewnętrznej narzucone na konferencji, bronił jedynie specyfiki polskiej drogi. Sprzeciwił się jednak, by siedzibą nowej instytucji była Warszawa. Kominform został utworzony 27 września 1947. Siedzibą Biura był Belgrad, po wykluczeniu z Kominformu Komunistycznej Partii Jugosławii w czerwcu 1948 roku centrala organizacji została przeniesiona do Bukaresztu.

Gomułka był zwolennikiem zjednoczenia PPR z PPS. Chciał, by w wyniku zjednoczenia powstała partia, która będzie miała realne zaplecze społecznego poparcia. Dlatego mimo uznawania PPR za partię hegemoniczną uznawał konieczność odwołania się nowej partii również do tradycji niepodległościowej PPS. W nieuzgodnionym z pozostałymi członkami Biura Politycznego referacie wygłoszonym 3 czerwca 1948 r. na plenum KC PPR poświęconym tradycjom polskiego ruchu robotniczego Gomułka bronił w tym kontekście „polskiej drogi do socjalizmu”. Stwierdzał, że aby nowa partia polityczna miała realne poparcie społeczne musi opowiadać się za niepodległością państwową i tej niepodległości bronić. Krytykował KPP, że tego nie rozumiała prowadząc działania polityczne w okresie przedwojennym. „KPP używała hasła samostanowienia narodów w taki sposób, że sama chciała stanowić za naród i klasę robotniczą”. – stwierdzał Gomułka. Referat ten spotkał się z krytyką pozostałych członków BP, którzy w rezolucji odrzucili stanowisko Gomułki. Po raz pierwszy ujawnił się publicznie rozłam w kierownictwie PPR. Mimo nacisku Gomułka nie zrezygnował ze swoich tez, choć zgodził się nie ustępować manifestacyjnie ze stanowiska sekretarza generalnego PPR. Gomułka był również przeciwnikiem zarządzonej przez Stalina rozprawy z Komunistyczną Partią Jugosławii. Próbował wbrew woli Stalina mediować w konflikcie Moskwy z Belgradem. 20 czerwca 1948 w Bukareszcie odbyły się obrady Kominformu. Rozpoczęły one okres nasilonej uniformizacji państw Europy środkowej zgodnej z radzieckim wzorcem. Podczas obrad potępiono KPJ i odniesiono się do konieczności takich przekształceń na wsi, które prowadziłyby do jej kolektywizacji. Gomułka zgłosił sprzeciw wobec treści uchwał konferencji w zakresie kolektywizacji, stwierdzając, że delegacja polska powinna mieć zgodę KC PPR na poparcie uchwały Kominformu w tej kwestii.

W lipcu 1948 roku odbyło się plenum KC, na którym zapowiedziano zaostrzenie kursu wewnętrznego i w pełni poparto uchwały posiedzenia Kominformu, krytykując jednocześnie tezy Gomułki w sprawie tradycji polskiego ruchu robotniczego. Plenum zostało zwołane bez udziału Gomułki jako sekretarza generalnego PPR. 14 sierpnia odbyło się posiedzenie Biura Politycznego podczas którego usunięto Gomułkę ze stanowiska sekretarza generalnego i funkcję tę powierzono Bierutowi. W dniach 31 sierpnia – 2 września 1948 odbyło się plenum KC PPR na którym ostatecznie rozprawiono się z Gomułką. W wystąpieniu wstępnym Bierut zarzucił Gomułce m.in. „odchylenie prawicowo-nacjonalistyczne”, wahania w kwestii powołania Biura Informacyjnego, jego niejasny stosunek do konfliktu radziecko-jugosłowiańskiego, popieranie „nacjonalistycznych tradycji PPS”, negatywny stosunek do kolektywizacji, błędną koncepcję tworzenia podczas okupacji KRN w oparciu o jak najszerszy krąg społeczny, nieufność wobec ZSRR i działalność frakcyjną.

Gomułka zabrał jeszcze głos na Kongresie Zjednoczeniowym PPR i PPS, na którym powołano PZPR, nie zgadzając się z zarzutami padającymi z mównicy jakoby zdradził interesy klasy robotniczej. Określając się jako internacjonalista stwierdził, że należy walczyć nie tylko z nacjonalizmem, ale i z kosmopolityzmem i nihilizmem narodowym. „Gardzimy tymi, którzy nie szanują naszego narodu, nie doceniają jego wielkości i zdolności, którzy pomniejszają nasz wkład w międzynarodową skarbnicę kultury” – powiedział.

2 sierpnia 1951 Gomułka został aresztowany wraz z żoną przez funkcjonariuszy Departamentu X MBP Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego pod dowództwem płk. Józefa Światły; aresztowani zostali osadzeni w willi MBP w Miedzeszynie.

Utworzenie PZPR w 1948

W grudniu 1948 roku na Kongresie Zjednoczeniowym odbytym na Politechnice Warszawskiej z połączenia Polskiej Partii Robotniczej i Polskiej Partii Socjalistycznej powstała Polska Zjednoczona Partia Robotnicza, po wcześniejszej masowej czystce w szeregach PPS. Sekretarzem generalnym został Bolesław Bierut. Na boczny tor odsunięto Władysława Gomułkę, który był sceptyczny wobec ZSRR. Duża część działaczy PPS była przeciwna zjednoczeniu jednak PPR miał w szeregach PPS działaczy skłonnych do połączenia się obu partii. Środowiska socjalistyczne będące poza zasięgiem wpływów PZPR znalazły się na emigracji.

Do satelickich wobec PPR Stronnictwa Ludowego i Stronnictwa Demokratycznego wcielono pozostałości dotychczasowo istniejących partii niezależnych od PPR. W 1949 powstało Zjednoczone Stronnictwo Ludowe z połączenia Stronnictwa Ludowego z resztkami PSL Mikołajczyka oraz Centralna Rada Związków Zawodowych i Związek Bojowników o Wolność i Demokrację (ZBoWiD). W 1950 część prokomunistycznych działaczy Stronnictwa Pracy wstąpiła do Stronnictwa Demokratycznego. ZSL i SD były traktowane przez PZPR jako tzw. transmisja partii do mas.

Jeszcze w czerwcu 1948 powstał Związek Młodzieży Polskiej z połączenia czterech organizacji młodzieżowych.

Wojsko w okresie przemian

W sierpniu 1945 roku wydane zostały ściśle tajne „Wytyczne naczelnego dowódcy dla tworzenia kadr oficerskich Wojska Polskiego”. Był to dokument kształtujący politykę personalną w LWP do 1948 roku, do odsunięcia współautora i realizatora tej polityki wiceministra Obrony Narodowej gen. Mariana Spychalskiego. Za najbardziej pożądany element ludzki z którego chciano budować przyszłe kadry uznano uczestników podziemnych organizacji lewicowych z czasów wojny, oficerów 1 i 2 Armii Wojska Polskiego i powojennych wychowanków szkół oficerskich. Z uznaniem odniesiono się do młodej kadry oficerskiej II RP (do stopnia kapitana włącznie) jako „najwartościowszej części przedwojennego korpusu oficerskiego” i do przedwojennych oficerów rezerwy. Negatywnie odnoszono się do korpusu oficerów starszych z czasów II RP uznając go za „źle dobrany, powierzchownie wyszkolony i fałszywie selekcjonowany dla celów sanacyjno – faszystowskich”. Niemniej uznano, że tego pokroju oficerowie są przydatni w armii ze względu na „konieczność stopniowego luzowania oficerów Armii Czerwonej na wyższych stanowiskach w Wojsku Polskim”. Co do żołnierzy Armii Krajowej uznając ją generalnie za organizację wroga nowej władzy ze wstrzemięźliwa tolerancją odnoszono się do tych żołnierzy AK, którzy „walczyli i ryzykowali podczas okupacji”.

6 listopada 1949 na urząd ministra obrony narodowej został powołany marszałek ZSRR, obywatel sowiecki (któremu nadano z tej okazji polskie obywatelstwo) Konstanty Rokossowski, mianowany jednocześnie na stopień marszałka Polski i dokooptowany 13 listopada 1949 do Biura Politycznego PZPR. W grudniu 1949 Rokossowski zażądał od polskiego Sejmu uchwalenia nowych kredytów dla wojska (w latach 1949–1954 na skutek nowych uregulowań przekroczyły one aż 15% dochodu narodowego), a w 1951 na jego polecenie zmieniono plan 6-letni – skutkiem tego było przeznaczenie ogromnych kwot dla wojska kosztem inwestycji cywilnych. Znaczne inwestycje wojskowe doprowadziły do włączenia Polski w sowiecką infrastrukturę wojskową. Od 1952 Rokossowski był również wicepremierem. Realizował rozpoczętą już pod koniec wojny politykę represji wobec przedwojennych polskich oficerów, czystek i sowietyzacji w LWP, jak również wprowadził represyjny system pracy przymusowej w kopalniach węgla, rud uranu i w kamieniołomach, świadczonej w miejsce służby wojskowej przez młodzież z niepewnych politycznie rodzin.

Głęboka redukcja wojska w latach 1945–1948 i utrata przez nie zdolności do podjęcia skutecznych działań obronnych spowodowało, że w 1949 przyjęto 7-letni plan rozbudowy wojska. Przedsięwzięcia te zbiegły się z zaostrzeniem sytuacji międzynarodowej (zob. zimna wojna, blokada Berlina Zachodniego przez ZSRR (1948-1949). W rezultacie pod koniec 1949 Wojsko Polskie zaczęło przygotowywać się do ewentualnej wojny. Zmiana koncepcji rozwoju zbiegła się w czasie z powstaniem na Zachodzie (4 kwietnia 1949) sojuszu polityczno-wojskowego, Paktu Północnoatlantyckiego (NATO), który państwa bloku wschodniego uznały za zagrożenie. Po wybuchu wojny koreańskiej i włączeniu Polski do wyścigu zbrojeń między blokiem wschodnim i NATO Wojsko Polskie osiągnęło apogeum rozwoju organizacyjnego. W ramach realizacji planu przyspieszonego rozwoju wojska w latach 1951–1952 sformowano dodatkowo: cztery dowództwa korpusów armijnych, dwa dowództwa korpusów lotniczych, dziesięć dywizji lotniczych, dwie dywizje zmechanizowane, siedem dywizji piechoty, pięć dywizji artylerii przeciwlotniczej, trzy brygady artylerii przeciwpancernej, trzy brygady przeciwdesantowe, sześć samodzielnych pułków czołgów. W rezultacie stan etatowy Wojska Polskiego wzrósł w latach 1950–1951 o ponad 200% i na 1 stycznia 1952 wynosił 356 481 żołnierzy. W stosunku do liczby ludności LWP stała się jedną z najsilniejszych armii w Europie.

Stosunki Państwo-Kościół 1944–1952

W 1945 prezydent Bolesław Bierut, wobec propozycji prezentacji przez prymasa Augusta Hlonda nowo mianowanych administratorów apostolskich dla diecezji na Ziemiach Zachodnich, uznał konkordat między Stolicą Apostolską a Polską za nieobowiązujący. 12 września 1945 roku Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej podjął uchwałę unieważniającą konkordat. Jako powód podjęcia uchwały podano pogwałcenie przez Watykan art. 9, co nastąpiło w grudniu 1939, kiedy diecezja chełmińska została powierzona niemieckiemu biskupowi Karolowi Marii Splettowi. Jednocześnie władze zarzucały Watykanowi, że nie chce on uznać zachodniej i północnej granicy Polski.

Od grudnia 1945 roku na podstawie zarządzenia ministra oświaty zniesiony został przymus nauki religii w szkołach. Dalszym krokiem na drodze laicyzacji było zniesienie rubryki „wyznanie” w aktach urzędowych. Od 1 stycznia 1946 roku zaczęło obowiązywać jednolite dla całego kraju świeckie prawo o aktach stanu cywilnego dopuszczające rozwody i śluby cywilne.

Mimo to władze do 1948 utrzymywały formalnie poprawne stosunki z Kościołem katolickim. Pierwszą wyższą uczelnią, jaka zaczęła działać jeszcze na skrawku wyzwolonej Polski, był Katolicki Uniwersytet Lubelski (2 sierpnia 1944 roku uzyskał zgodę nowych władz na działalność). Przedstawiciele władz (Bolesław Bierut, Piotr Jaroszewicz) uczestniczyli w uroczystościach kościelnych (np. procesja Bożego Ciała 1946). Prezydent Bolesław Bierut składając przysięgę na konstytucję, zakończył ją słowami: Tak mi dopomóż Bóg. Uczestniczył też w uroczystościach związanych z odrestaurowaniem posągu Jezusa Chrystusa przed jednym z kościołów w Warszawie. Dopuszczono samodzielną działalność wydawniczą zakonów i Kościoła („Gość Niedzielny”, „Rycerz Niepokalanej”). Działał „Caritas”, przekazując dary z Zachodu dla potrzebujących w Polsce. Żołnierze ludowego Wojska Polskiego rozpoczynali życie koszarowe od pieśni religijnej Kiedy ranne wstają zorze. Podobnie było z programami Polskiego Radia, które także rozpoczynały się wspomnianą pieśnią. Kościołowi katolickiemu i innym związkom wyznaniowym zwrócono również utraconą przez nie w czasie okupacji własność, a biskup Teodor Kubina wydał nawet oświadczenie, w którym stwierdził że: „wszelkie ograniczenia zarządzone przez okupanta zostały uchylone, a zarekwirowane budynki kościelne oddano w posiadanie władz kościelnych i klasztornych”.

Władze zaakceptowały w 1945 powołanie stowarzyszenia PAX. Na czele stowarzyszenia stał Bolesław Piasecki, polityk skrajnego, faszyzującego skrzydła przedwojennego ruchu narodowego (Ruch Narodowo-Radykalny Falanga, ONR-Falanga), aresztowany przez NKWD w 1944 i uwolniony przez szefa przedstawicielstwa NKWD w Polsce Iwana Sierowa w 1945 na nieznanych do dziś warunkach.

W tydzień po pogromie kieleckim w 1946 roku delegacja lubelskich Żydów prosiła biskupa Wyszyńskiego „o wydanie do duchowieństwa i wiernych diecezji odezwy duszpasterskiej”. Wyszyński doradził, że „lepiej by było dla Żydów, gdyby wynieśli się w ogóle z Polski, np. do Palestyny, albo zakupili sobie jakąś kolonię czy wyspę”.

Po sfałszowanych przez PPR wyborach 1947, w sytuacji zanikania działalności zbrojnego podziemia antykomunistycznego, a wreszcie po likwidacji legalnej opozycji politycznej (Polskie Stronnictwo Ludowe), zwłaszcza po ucieczce Stanisława Mikołajczyka (X 1947), wzrósł nacisk władz państwowych na Kościół. W konsekwencji w 1948 roku Episkopat Polski wydał list duszpasterski, w liście tym wezwano wiernych Kościoła do wspólnej pracy w nowej Polsce. W lecie 1949 roku rząd wydał dekret o ochronie wolności sumienia i wyznania. Dekret stanowił, że odmowa posługi religijnej z powodów politycznych jest przestępstwem, przeciwni dekretowi byli przedstawiciele Kościoła. Komunistyczne władze państwowe dokonały przejęcia ziemi Kościoła, zakonów i majątku „Caritas”, wbrew dekretowi PKWN z 1944. W 1950 roku Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego zorganizowało ruch tzw. „księży patriotów”, który popierał władze komunistyczne. Ruch „księży-patriotów” objął ok. 10% duchowieństwa.

Złagodzenie konfliktu na linii państwo komunistyczne – Kościół nastąpiło na wiosnę 1950 roku, gdy 14 kwietnia zostało zawarte porozumienie pomiędzy Episkopatem Polski reprezentowanym przez prymasa Stefana Wyszyńskiego a komunistycznymi władzami państwowymi, które gwarantowało niezależność struktury Kościoła i trybu powoływania jego władz od administracji państwowej i zastępowało nieuznawany przez rząd od 1945, ale niewypowiedziany formalnie konkordat. Władze utrzymały lekcje religii w szkołach, zezwalały na wydawanie czasopism o orientacji katolickiej, na prowadzenie zakonów i ok. 30 kapelanów w wojsku. Episkopat poszedł jednak w zamian na wiele ustępstw. Deklarował m.in. że wezwie duchowieństwo, aby w pracy duszpasterskiej nauczało wiernych „poszanowania prawa i władzy państwowej”. Zobowiązywał się do tego, że będzie się „przeciwstawiał wrogiej Polsce działalności” oraz że będzie wyjaśniał duchowieństwu, „aby nie sprzeciwiało się rozbudowie spółdzielczości na wsi”. W pkt. 8 porozumienia Episkopat stwierdzał:

24 października 1950 roku szef Urzędu do Spraw Wyznań Antoni Bida oskarżył biskupów katolickich o wrogość do Polski Ludowej i nieuznawanie granicy zachodniej, gdyż Episkopat według niego uchylał się od mianowania biskupów na Ziemiach Odzyskanych. 28 stycznia 1951 roku władze ogłosiły, że zlikwidowały stan tymczasowości na Ziemiach Odzyskanych odsuwając od kierowania diecezjami mianowanych przez prymasa Augustyna Hlonda za zgodą papieża administratorów apostolskich w Olsztynie, Gdańsku, Gorzowie, Opolu i Wrocławiu. Wyszyński, by nie dopuścić do schizmy, udzielił 8 lutego 1951 roku jurysdykcji kościelnej zgodnie z prawem kanonicznym nieważnie wybranym na polecenie władz wikariuszom kapitulnym. W lipcu 1951 roku moskiewska „Prawda” oskarżyła prymasa Wyszyńskiego o „podkopywanie żywotnych interesów Polski”. 20 stycznia 1951 roku uwięziono biskupa kieleckiego Czesława Kaczmarka, którego poddano torturom, a następnie skazano w procesie pokazowym. Pod koniec 1951 w więzieniach znajdowało się już około 900 księży.

4 listopada 1950 roku grupa Dziś i Jutro doprowadziła do powstania Komitetu Intelektualistów i Działaczy Katolickich przy Ogólnopolskim Komitecie Obrońców Pokoju, który miał być PAX-owską konkurencją dla księży-patriotów Związku Bojowników o Wolność i Demokrację. W 1952 roku grupa Piaseckiego przyjęła oficjalną nazwę Stowarzyszenie „Pax”. „Pax” przejął kontrolę nad ruchem „księży – patriotów” w 1955 r. Władze komunistyczne konsekwentnie do roku 1956 promowały działalność ruchu księży-patriotów i grupy Bolesława Piaseckiego.

Rządy Władysława Gomułki 1956-1970 – odejście od „października” i „mała stabilizacja” lat 60.

Już w 1957 władza zaczęła odchodzić od programu październikowego. W sierpniu 1957 wybuchł strajk tramwajarzy w Łodzi, który został w nocy z 13/14 sierpnia 1957 stłumiony siłą przez władze z użyciem Zmotoryzowanych Odwodów Milicji Obywatelskiej (ZOMO). We wrześniu 1957 roku zamknięto pismo młodej lewicowej inteligencji „Po prostu”, popierające głębokie demokratyczne przemiany popaździernikowe. Zamknięcie pisma wywołało na początku października 1957 trwające pięć dni rozruchy studenckie i zamieszki uliczne w Warszawie, również stłumione przez ZOMO. W numerze z listopada 1956 tygodnik zaatakował Stowarzyszenie „Pax”, przypominając rodowód polityczny jej lidera Bolesława Piaseckiego, oskarżając stowarzyszenie o „uprawianie metod mafii” i „ślepy kult wodza”.

Władysław Gomułka zdając sobie sprawę z braku popularności idei komunistycznej w Polsce starał się legitymizować władzę PZPR nie realizacją tej idei, lecz przedstawiając partię jako siłę przywódczą o charakterze lewicowo-narodowym.

Po 1956 roku w wielkich miastach pojawiła się formacja nazwana później „lewicą kulturową”. Najbardziej liberalna kultura w historii kraju ukształtowała się właśnie wtedy. Wynikało to z wzajemnego neutralizowania się wpływów komunizmu i katolicyzmu. Do 1968 roku komuniści ograniczali wpływ kościoła katolickiego i tradycji narodowej, ale nie mieli już siły na narzucenie „kultury proletariackiej”, jak czyniono to w latach 50. Pustą przestrzeń między władzą komunistyczną a wpływami kościoła zajęła ironiczna i sceptyczna kultura liberalnej inteligencji wzorująca się na nurtach dominujących w Europie Zachodniej. Lata 60. to okres tworzenia nowoczesnej kultury masowej epoki kina i telewizji. Wydarzenia 1968 roku doprowadziły do swoistego kompromisu narodowo-socjalistyczno-katolickiego w oficjalnej kulturze, uderzając w nurt liberalny. „Partia spadkobiercą ONR-u” – pisał Czesław Miłosz.

Kazimierz Rudzki prezentuje odbiornik telewizyjny „Leningrad”

W 1962 władze zakazały działalności Klubu Krzywego Koła – od 1955 miejsca spotkań intelektualistów, dziennikarzy, pisarzy i artystów.

Wiosną 1964 premier otrzymał tzw. List 34 przeciw cenzurze, autorów listu poparli studenci UW.

W tym okresie doszło do ponownego zaostrzenia stosunków władz politycznych z Kościołem. W 1958 roku rozpoczęto akcję zdejmowania znaków krzyża z sal szkolnych.

W listopadzie 1964 z PZPR zostali usunięci młodzi marksiści Jacek Kuroń i Karol Modzelewski, domagający się zmian w systemie państwa i przebudowy państwa w duchu „prawdziwego socjalizmu”. W liście otwartym, skierowanym do władz partyjnych wskazywali oni na oddalenie się od ideałów komunizmu oraz przejęcie państwa przez biurokratyczną elitę i nomenklaturę partyjną. Autorzy zwracali także uwagę na marnotrawstwo w przemyśle, spowodowane korupcją (kradzież surowców) i amotywującym systemem wynagrodzeń. Wskazywali także na konflikt między nędznymi warunkami życia klasy robotniczej oraz – rzekomo ich reprezentujących – członków PZPR.

W 1964 roku odbył się III Krajowy Kongres ZBoWiD, zwany „kongresem pojednania” środowiska kombatanckiego. Przyjęta wówczas formuła bazowała na założeniu, że w ocenie kombatantów nie ma znaczenia przeszłość, ale przyszłość i akceptacja budowy ustroju socjalistycznego w Polsce. W 1965 roku w ZBoWiD zrzeszonych było ok. 60 tys. byłych żołnierzy AK.

W latach 60. uchwalono kilka kluczowych aktów prawnych – Kodeks postępowania administracyjnego z 1960, Kodeks cywilny z 1964, Kodeks rodzinny i opiekuńczy z 1964 (uważany za jeden z najnowocześniejszych w Europie; nie zawierał odniesień do modelu rodziny wzorowanego na prawnych rozwiązaniach radzieckich jak kodeksy rodzinne w innych krajach socjalistycznych), Kodeks postępowania cywilnego z 1964 i Kodeks karny z 1969 wraz z Kodeksem postępowania karnego i Kodeksem karnym wykonawczym. Cztery pierwsze akty wciąż obowiązują.

Liczba studentów wszystkich kategorii wzrosła ze 166 tys. w roku akademickim 1960/61 do 331 tys. w roku 1970/71. Liczba uczelni zwiększyła się z 75 do 85 (powstały m.in. nowe uniwersytety w Katowicach i Gdańsku).

W latach 60. liczebność PZPR zwiększyła się ponad dwukrotnie (w 1970 r. osiągnęła poziom ponad 2 mln 300 tys. członków).

Polityka gospodarcza ekipy Gomułki

Ograniczenie obowiązkowych dostaw oraz podwyższenie ceny skupu pozwoliło rolnictwu osiągnąć najlepsze wyniki od wojny. Wiele rolniczych spółdzielni produkcyjnych (będące polskimi kołchozami) upadło – do końca 1956 roku pozostało 15% z nich (ok. 1,5 tys.). W 1959 roku odbył się I Krajowy Zjazd Kółek Rolniczych. Według zamysłu Gomułki wprowadzając instytucję kółek rolniczych należało się oprzeć na doświadczeniach historycznych ruchu spółdzielczego i samoorganizacji wytwórców w Wielkopolsce. Na skutek tej decyzji powstała masowa organizacja chłopska.

W 1956 roku rozwijały się rady robotnicze, które aspirowały do roli gospodarza w przedsiębiorstwach. Gomułce udało się uzyskać dobre wyniki gospodarcze w latach 1957–1958.

Dobre wyniki gospodarcze nie utrzymały się długo. Reformy opracowane przez Oskara Langego, Michała Kaleckiego i Czesława Bobrowskiego (1 grudnia 1956 roku Sejm powołał Radę Ekonomiczną, na czele której stanął Lange) a zmierzające do poszerzenia wolności rynkowych oraz decentralizacji systemu zarządzania zarzucono. Spadało tempo wzrostu dochodu narodowego: o ile w 1956 roku w zestawieniu rok do roku wynosiło 7%, a w 1957 r. – 11% o tyle w 1958 r. – 6%, a w 1959 r. – 5%.

Podczas obrad XII Plenum KC PZPR w październiku 1958 roku zdecydowano się o zwrocie w polityce gospodarczej. Wytyczne na lata 1959–1965 opierały się na „wtórnej industrializacji” – przewidywano wzrost nakładów inwestycyjnych w górnictwie, hutnictwie, przemyśle chemicznym i maszynowym.

Supersam w Warszawie (1969)

Po odkryciu złoży węgla brunatnego zbudowano kopalnie w Koninie i Turoszowie, rozbudowano Rybnicki Okręg Węglowy, a surowiec ten stał się najważniejszym towarem eksportowym. W latach 60. rozwijano wydobyci siarki i miedzi. Utworzono nowe okręgi przemysłowe – tarnobrzeski, płocki, puławski, koniński, legnicko-głogowski. W Płocku rozbudowano zakłady rafinerii ropy. W 1964 roku uruchomiano produkcję ropy naftowej w oparciu o ropę dostarczaną rurociągiem „Przyjaźń”. Zbudowano Mazowieckie Zakłady Rafineryjne, elektrownie w Pątnowie i Adamowie, huty aluminium w Koninie, hutę cynku w Miasteczku Śląskim, kopalnię „Zofiówka” czy Fabrykę Nawozów Fosforowych w Gdańsku.

PRL sprowadzała podstawowe surowce z ZSRR (np. dostawy ropy naftowej miały wzrosnąć w ciągu pięciolatki z 700 tys. ton do 2,7 mln ton) Tylko dostawy tych surowców mogły zabezpieczyć zamierzenia rozbudowy przemysłu ciężkiego i chemicznego co było priorytetem ekipy Gomułki. Korzystna dla Polski była decyzja Moskwy o utrzymaniu cen na importowane surowce na poziomie konkurencyjnym do cen światowych. W tym względzie władze radzieckie kierowały się względami politycznymi, a nie ekonomiczną opłacalnością.

USA przyznały w latach pięćdziesiątych PRL, jako jedynemu krajowi socjalistycznemu, tzw. „klauzulę najwyższego uprzywilejowania” w stosunkach gospodarczych co pozwoliło np. uzyskać bezodsetkowy kredyt na import zboża spłacany w złotówkach.

W latach 60. zaczęły powstawać pierwsze sklepy samoobsługowe (Supersamy).

Na początku lat 60. zaczęła powstawać polska informatyka. W 1960 roku zbudowano pierwszą maszynę cyfrową nazwaną Odra 1001 na cześć rzeki symbolizującej Ziemię Zachodnie i zbliżające się tysiąclecie państwa polskiego. W latach 1962–1964, w warunkach fabrycznych, a nie laboratoryjnych, wyprodukowano w zakładach Elwro we Wrocławiu pierwsze 25 komputerów. Jesienią 1970 roku ruszyła seryjna produkcja komputera następnej generacji Odra 1304 w pełni kompatybilnego z rozwiązaniami zachodnimi, z bogatym oprogramowaniem służącym do przetwarzania danych.

Wielokrotnie władze PRL stawiały problem wzmocnienia integracji krajów RWPG stawiając za wzór kraje Zachodniej Europy. W 1966 roku zgłosiły projekt stopniowego przekształcenia rubla transferowego w międzynarodowy pieniądz krajów socjalistycznych oraz podjęły rozmowy z innymi członkami RWPG w sprawie wymienialności walut krajów socjalistycznych.

Rozwijało się rzemiosło. W 1965 roku objęto rzemieślników powszechnym i obowiązkowym ubezpieczeniem społecznym. Pod koniec dekady umożliwiono rzemieślnikom korzystanie z ryczałtowego opodatkowania. Dla prywatnych eksporterów wprowadzono korzystny tzw. ryczałt eksportowy.

W ciągu lat 60. liczba mieszkańców miast wzrosła o 20%, a liczba osób posiadających wyższe wykształcenie o 55%.

Pierwsza w Polsce naziemna stacja łączności satelitarnej

W drugiej połowie lat sześćdziesiątych widać było, że gospodarka potrzebuje reform. Płace realne stały w miejscu, a wzrost gospodarczy wynosił 2–3% rocznie mimo wielu inwestycji, szczególnie w preferowany przez Gomułkę przemysł chemiczny. Dwa pierwsze lata planu 1966–1970 przyniosły napięcia w rynku wewnętrznym i słabe wyniki w eksporcie. W związku z tym w 1968 roku wprowadzono pakiet reform zakładający m.in. zwiększenie znaczenia wyniku finansowego w ocenie przedsiębiorstwa, nacisk na zysk oraz zwiększenie funkcji motywacyjnej płac („bodźce materialne”).

Na początku 1970 roku Gomułka dostrzegał pogarszającą się sytuacje gospodarczą. 16 kwietnia 1970 roku na naradzie aktywu partyjnego i państwowego stwierdzał: „Nasza sytuacja gospodarcza, sytuacja naszego przemysłu, a nawet całej gospodarki narodowej, przedstawia się w niedobrym świetle (...) Któż za to ponosi odpowiedzialność? Odpowiedzialność ponosi partia (...). (...) w aparacie administracyjno – gospodarczym dzieje się coś głęboko niedobrego. Zaistniała więc sytuacja, która wymaga radykalnej zmiany. Nie tylko kroczymy starym szlakiem – szlakiem sprzed wielu lat – nie poprawiamy naszej sytuacji gospodarczej, ale przeciwnie pogarszamy. (...) Towarzysze tak dalej iść nie można. (...) Przecież towarzysze, nie ma większego skandalu, większej demoralizacji, jak tak pogardliwy stosunek do pewnych kryteriów ekonomicznych, takie deptanie wszystkich elementarnych zasad ekonomicznych. (...) Jeszcze tak parę lat na tej drodze, a stajemy się krajem z którym nikt się nie liczy. Nie tylko nie mamy możliwości rozwoju gospodarczego, ale tracimy naszą niezależność polityczną.”.

W związku z Wielką Nowenną poprzedzającą milenium chrztu Polski którą władze PRL uznały za ofensywę wojującego klerykalizmu w 1957 PZPR postanowiła wdrożyć program laicyzacji mający ograniczyć rolę kleru wyłącznie do sfery praktyk religijnych. Wiązało się to m.in. z popieraniem prokomunistycznych organizacji katolickich (PAX, ChSS), promowaniem szkół bez lekcji religii poprzez finansowanie Towarzystwa Szkoły Świeckiej, usunięciem kapelanów z więzień i szpitali a katechetów-zakonników (uznanych za „fanatyków religijnych”) od udziału w wychowaniu młodzieży. Lekcje religii planowano przenieść do grupy przedmiotów nadobowiązkowych i ograniczyć ich liczbę do jednej godziny w tygodniu. Ustalono, że parafie, przy których powstaną sale katechetyczne, w których nauczana będzie religia w wymiarze dwóch godzin tygodniowo otrzymywać będą z budżetu państwa 1000 złotych miesięcznie.

Nasilenie konfliktu państwa z Kościołem nastąpiło w latach 1965–1966 (obchody Milenium chrztu Polski, orędzie biskupów polskich do biskupów niemieckich w sprawie pojednania obu narodów). Narastało niezadowolenie, głównie wśród inteligencji, z polityki społecznej i kulturalnej. W 1965 roku Kościół rozpoczął przygotowania do obchodów milenium chrztu Polski. Władze PRL zorganizowały konkurencyjne obchody „tysiąclecia istnienia państwa polskiego”. Kościół wysłał listy do biskupów w pięćdziesięciu sześciu krajach, informując o obchodach millenium. Do konfliktu na linii państwo-hierarchia Kościoła doszło, gdy biskupi polscy wystosowali orędzie do biskupów niemieckich. Rząd skrytykował ten krok jako przedwczesny, co wiązało się z kampanią propagandową w mediach skierowaną przeciw episkopatowi Polski.

W marcu 1968 rozbito studenckie demonstracje w Warszawie i Krakowie, które występowały przeciwko cenzurze i tłumieniu demokracji, a także w obliczu walki o wpływy między poszczególnymi frakcjami w PZPR, rozpętano krótkotrwałą kampanię antysemicką (wydarzenia marcowe). Wydarzenia te były reakcją na konflikt między Izraelem a Arabami. Arabowie traktowani byli przez narodową frakcję „partyzantów” jako sprzymierzeńcy państw bloku wschodniego, do Izraela natomiast podchodzono z dystansem, uważając go za zbyt prozachodni. Duża liczba funkcjonariuszy państwowych i wysoko postawionych oficerów ludowego Wojska Polskiego uznało zwycięstwo Izraela w wojnie sześciodniowej za zwycięstwo „naszych”. Nacjonalistyczna frakcja PZPR nazywana partyzantami, na czele których stał minister spraw wewnętrznych (od 1964) Mieczysław Moczar, uznała że może to zaszkodzić jedności państwa. Partyzanci uznali to za okazję do rozprawy z pozostałością frakcji puławian w partii. Do akcji „partyzantów” przyłączył się także PAX przedwojennego skrajnie prawicowego narodowego radykała Bolesława Piaseckiego.

W tym okresie nastąpiły także zmiany w kierownictwie PZPR i władzach państwowych poprzez wyeliminowanie z władz zwolenników liberalizacji systemu politycznego, określanych w propagandzie partyjnej jako rewizjoniści. Niektórzy z nich dołączyli do ruchu studenckiego stanowiąc razem rodzącą się kontrelitę w stosunku do elity partyjno-państwowej. Paweł Śpiewak oceniał: „Potępiono rewizjonistów nie po to aby na nowo konstruować stalinowską wersję marksizmu, ale żeby pozbyć się dawnej rewolucyjnej z ducha ideologii marksistowskiej. (...) razem z Marcem kończy się to co włoski komunista Antonio Gramsci nazwał intelektualną hegemonią idei marksistowskiej. (...) Władza poczęła znacznie mocniej podkreślać swoją ciągłość w stosunku do niedawno potępionego historycznego państwa polskiego, a interes i racja stanu określane w kategoriach narodowych, stały się głównymi elementami legitymizującymi system polityczny.

W stosunku do zajść w marcu 1968 roku Kościół zachował daleko idącą wstrzemięźliwość, nie chcąc brać udziału w walce wewnętrznej w PZPR. Episkopat w swoich publicznych enuncjacjach wyraźnie stanął po stronie młodzieży, nigdy natomiast nie odniósł się do kampanii antysemickiej. Prymas Wyszyński stwierdzał na posiedzeniu Komisji Głównej Episkopatu: „Najtrudniejsza to sprawa żydowska. Społeczeństwo polskie na ogół jest przeciwko Żydom i to trzeba mieć przed oczami. Druga rzecz to nie sprecyzowany układ sił w partii.”

Takie stanowisko doprowadziło do zmiany postrzegania przez Gomułkę roli Kościoła w państwie. Kościół w dalszym ciągu pozostawał przeciwnikiem politycznym partii komunistycznej, ale okazało się, że tak jak w 1956 i 1957 roku może on odegrać rolę stabilizatora sytuacji. Sprawom ograniczenia roli Kościoła zaczęto poświęcano coraz mniej uwagi, a w polityce wobec duchowieństwa pojawiły się elementy pragmatyczne.”.

W sierpniu 1968 jednostki ludowego Wojska Polskiego uczestniczyły w interwencji państw Układu Warszawskiego w Czechosłowacji. Dowodził nimi generał Florian Siwicki.

Plan Rapackiego

2 października 1957 minister spraw zagranicznych Adam Rapacki w czasie Zgromadzenia Ogólnego ONZ zaproponował utworzenie na terenie Polski, NRD, RFN i Czechosłowacji strefy bezatomowej. Do przestrzegania reguł miały być zobowiązany cztery mocarstwa Francja, Wielka Brytania, USA i ZSRR. Państwa te miały zobowiązać się do nieutrzymywania broni jądrowej w uzbrojeniu swoich wojsk stacjonujących na obszarze państw strefy, nieutrzymywania i nieinstalowania na obszarze państw strefy żadnego sprzętu ani urządzeń przeznaczonych do jej obsługi, w tym wyrzutni rakietowych. Plan ten został zapamiętany jako plan Rapackiego. U źródeł tej koncepcji leżała chęć zablokowania decyzji NATO o rozmieszczeniu na terytorium RFN broni atomowej co w istotny sposób mogło zmienić układ sił w Europie.

W grudniu 1959 roku PRL wybrana została na niestałego członka Rady Bezpieczeństwa ONZ.

Trzy lata później Gomułka na łamach Zgromadzenia Ogólnego przedstawił propozycję zamrożenia zbrojeń nuklearnych na proponowanym w planie Rapackiego terytorium (tzw. plan Gomułki).

PRL była członkiem Komisji nadzoru i kontroli w Korei, Laosie i Kambodży. Jej wzrastająca rola w sprawach azjatyckich skutkowała wizytami w Polsce m.in. premiera Indii Nehru z córką Indirą Gandhi, premiera Indonezji – Sukarno, premier Cejlonu pani Bandaranaike.

W 1965 roku podpisano Układ o Przyjaźni, Pomocy Wzajemnej i Współpracy Powojennej między ZSRR a PRL. Gomułce udało się wynegocjować zawarcie w porozumieniu zobowiązania ZSRR do gwarantowania nienaruszalności granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej, którego to postanowienia nie było w poprzednim traktacie międzypaństwowym z kwietnia 1945 roku. Uznać można, że Gomułka uzyskał w nowym traktacie wszystkie warunki sojuszu, o które zabiegała Warszawa.

ZSRR zależało na jak najlepszych stosunkach z PRL, która po konflikcie Moskwy z Chinami stała się największym aliantem biorąc pod uwagę czynniki terytorialne i demograficzne.

W stosunkach z ZSRR Gomułka próbował dostosować się do linii Kremla, by wyciągnąć z tego największe z możliwych korzyści. Osnową jego polityki w tym względzie była troska o to, aby ewentualne odejście od porządku jałtańsko-poczdamskiego nie dokonało się kosztem polskich interesów.

Walka o uznanie polskiej granicy zachodniej

Osobny artykuł: Układ PRL-RFN.

Najważniejszym z punktu widzenia interesów polskich problemem w polskiej polityce zagranicznej był szeroko pojęty problem niemiecki, w tym prawno-międzynarodowe uznanie granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej.

Do 1948 roku władze Niemiec wschodnich wielokrotnie, kierując się koniecznością politycznej rywalizacji z miejscową socjaldemokracją i licząc się z nastrojami społecznymi, podnosiły kwestię tymczasowości polskich granic zachodnich. Dopiero brak poparcia ze strony ZSRR spowodował, że Berlin w grudniu 1947 roku ostatecznie uznał polską granicę zachodnią. Traktat podpisany w Zgorzelcu 6 lipca 1950 roku między PRL a NRD stwierdzał, że wspólna granica „stanowi granicę pomiędzy Polską a Niemcami”. Niemcy Zachodnie granicy polskiej nie uznawały.

Przełom roku 1956 przyniósł uzyskanie marginesu swobody w polityce międzynarodowej państw socjalistycznych w stosunku do polityki radzieckiej, w szczególności dotyczyło to PRL, która dążyła w tym czasie do zwiększenia samodzielności względem Moskwy (w zakresie akceptowalnym przez Kreml). Od 1955 roku władze PRL wyrażały gotowość normalizacji stosunków z RFN. W lutym tego roku Rada Państwa PRL wydała dekret o zakończeniu stanu wojny z Niemcami. Ocieplanie relacji wzajemnych ograniczało się jednak tylko do wznowienia możliwości podróżowania obywateli polskich do RFN i podjęcia wymiany kulturalnej. Kanclerz Adenauer odmawiał nawiązania bardziej intensywnych kontaktów z Warszawą, uznając, że losy zjednoczenia Niemiec (co było jego głównym celem), a co za tym idzie i granic nowych Niemiec, decydują się w Moskwie. Polska proponowała rozpoczęcie rozmów dwustronnych bez warunków wstępnych, czyli przejście do porządku dziennego nad kwestiami różniącymi strony (granice) licząc, że nawiązanie relacji będzie oznaczało de facto akceptację granic bez ich formalnego uznania.

Po dojściu Władysława Gomułki do władzy jednym z filarów polityki polskiej w kwestiach niemieckich było wzmocnienie pozycji międzynarodowej NRD, gdyż Gomułka wychodził z założenia, że Niemcom podzielonym na dwa skonfliktowane państwa trudniej będzie podnosić pretensje w kwestii granic polskich. Warszawa z niepokojem obserwowała proces wzmacniania pozycji międzynarodowej RFN (odzyskanie pełnej suwerenności w 1954 roku, wejście do NATO, USA nie wykluczało również uznania zabiegów RFN o przyznanie armii zachodnioniemieckiej taktycznej broni nuklearnej). Gomułka uznał, że PRL musi aktywnie włączyć się do europejskiej rozgrywki mocarstw, dążąc do zmniejszenia napięcia między blokami, którego narastanie groziło możliwością rozmieszczenia radzieckiej broni nuklearnej na terytorium Polski, a co za tym idzie zmniejszenia suwerenności PRL. 2 października 1957 roku minister spraw zagranicznych PRL Adam Rapacki zgłosił na sesji ONZ propozycję zakazu produkcji i magazynowania broni nuklearnej na terytorium obu państw niemieckich i Polski i utworzenia na tych terytoriach strefy bezatomowej (tzw. plan Rapackiego). Zachód odrzucił plan uznając, że z punktu widzenia militarnego jest on korzystny dla państw Układu Warszawskiego oraz „tylnymi drzwiami” prowadzi do uznania podziału Niemiec oraz uznania istnienia NRD. Moskwa zachowała wobec planu daleko idącą wstrzemięźliwość, starając się później włączyć idee planu do swoich propozycji dyplomatycznych. Niechętnie do planu odniosła się NRD, uznając go za przejaw chęci Warszawy dogadania się z RFN ponad głowami Berlina (władze NRD były jedynie szczątkowo konsultowane na wstępnym etapie powstawania planu). Propagowana przez ZSRR w połowie lat 50. koncepcja zjednoczenia Niemiec pod warunkiem ich neutralizacji niepokoiła PRL obawiającą się, że negocjacje w tej sprawie mogę prowadzić do ponownego pojawienia się tematu granic i zmiany polityki radzieckiej w kwestii gwarancji radzieckich dla ich niezmienności. Dlatego za sukces swojej polityki poczytywał sobie Gomułka spowodowanie wizyty I Sekretarza KPZR Chruszczowa w Szczecinie w 1959 roku (pierwsza wizyta znaczącego zagranicznego polityka w tym mieście), co podkreślało uznanie ZSRR dla polskości miasta. Kolejnym sukcesem sprawy polskiej w kwestii granic była deklaracja prezydenta de Gaulle’a z marca 1959 roku, który publicznie stwierdził, że warunkiem wstępnym zjednoczenia Niemiec jest uznanie przez nie polskiej granicy zachodniej. Po tych wydarzeniach Gomułka zadecydował o zaostrzeniu polityki wobec RFN i od tej pory uzależniał nawiązanie stosunków dyplomatycznych z Bonn od uznania przez Niemcy Zachodnie polskiej granicy. Władze PRL przyjęły budowę muru berlińskiego w sierpniu 1961 roku pozytywnie, jako czynnik oddalający możliwość zjednoczenia Niemiec.

Władysław Gomułka

Po odejściu ze sceny politycznej RFN kanclerza Adenauera władze zachodnioniemieckie zaczęły korygować jego politykę. Zamiast koncentrowania się wyłącznie na relacjach z ZSRR, postanowiły zintensyfikować kontakty gospodarcze i kulturalne z krajami socjalistycznymi, oprócz NRD, licząc na narastającą izolację Berlina również w obozie socjalistycznym. W 1963 roku otwarto m.in. w Warszawie zachodnioniemiecką misję gospodarczą. Polityka RFN zaczęła jednak rodzić obawy nie tylko NRD, ale i PRL, albowiem Gomułka podejrzewał, że Bonn będzie chciało normalizować stosunki z pozostałymi krajami socjalistycznymi bez konieczności uznawania polskiej granicy zachodniej. Gomułka wraz z przywódcą NRD Ulbrichtem wymogli na niechętnym w tym względzie Breżniewie zwołanie narady ministrów spraw zagranicznych państw socjalistycznych, która miałaby za zadanie ujednolicenie ich polityki względem NRD. Obawy polskiego kierownictwa nie były płonne. W styczniu 1967 roku Rumunia Ceaușescu nawiązała stosunki dyplomatyczne z Bonn, mimo nie uznania przez RFN powojennego systemu granic. Bukareszt odmówił też wysłania swego ministra na wspomnianą naradę. W stosunku do pozostałych krajów socjalistycznych starania Gomułki zakończyły się sukcesem. W 1967 roku doszło do istotnych spięć na linii Gomułka – Ulbricht. Gomułka zaczął lansować koncepcję tzw. żelaznego trójkąta Warszawa – Berlin – Praga, który miałby występować nie tylko z jednolitym stanowiskiem wobec Bonn, ale również stanowiłby płaszczyznę głęboko idącej integracji gospodarczej. Miał to być sposób na odciągnięcie NRD od coraz mocniejszych kontaktów gospodarczych z RFN, które Berlin przedkładał ponad współpracę w ramach RWPG. Gomułka obawiał się, że jest to cichy sposób prowadzący do zjednoczenia Niemiec. Gomułka zagroził w rozmowach z Breżniewem, że w razie pogłębiających się problemów we współpracy z NRD oraz biorąc pod uwagę nieskoordynowane działania innych krajów socjalistycznych w kwestiach relacji gospodarczych z RFN, Polska będzie zmuszona do podjęcia samodzielnych rokowań z Bonn. Gomułka widząc również wzmacniającą się pozycję NRD w obozie socjalistycznym, jej wzrastającą stabilizację społeczną i gospodarczą zaczął uznawać, że dalsze umacnianie geopolitycznej pozycji Berlina zaczyna kolidować z polskimi interesami. W 1968 roku Gomułka, obawiając się, że nowe władze czechosłowackie w ramach polityki „praskiej wiosny” porzucą relacje z Polską na rzecz otwarcia na RFN bez warunku uznania naszej granicy zachodniej, stał się jednym z inicjatorów interwencji państw Układu Warszawskiego w sierpniu tego roku w Czechosłowacji.

Gomułka i Leonid Breżniew w NRD (1967)

Od roku 1968 rozpoczął się proces zbliżenia na linii Warszawa – Bonn. Ministrem spraw zagranicznych w rządzie koalicyjnym RFN został Willy Brandt, przywódca SPD. Jego publiczne wypowiedzi wskazywały, że socjaldemokraci uznają nienaruszalność polskich granic. Podjęto poufne rozmowy z władzami zachodnioniemieckimi. Po kolejnym odrzuceniu przez NRD polskich propozycji zacieśnienia współpracy Gomułka zadecydował o wyjściu z nową inicjatywą wobec władz zachodnioniemieckich. 17 maja, podczas spotkania wyborczego w Warszawie, przedstawił RFN ofertę zawarcia dwustronnego układu między PRL a RFN na bazie uznania przez Bonn polskiej granicy zachodniej. Było to zerwanie z dotychczasową linią polityczną zakładającą, że nawiązanie relacji z RFN może nastąpić dopiero po uznaniu przez Bonn istnienia NRD. Gomułka zaskoczył swoją nową koncepcją zarówno Berlin, jak i Moskwę, z którymi nie konsultował propozycji. Władze NRD zareagowały odwołując się do Moskwy o zdyscyplinowanie władz polskich. Jednocześnie odwołały wizytę ministra spraw zagranicznych NRD w Warszawie oraz zaczęły naciskać na stronę polską w kwestii zrewidowania Układu Zgorzeleckiego w kierunku zmiany stwierdzenia, iż reguluje on granicę „polsko-niemiecką” na stwierdzenie, że reguluje „granicę między PRL a NRD”. Takie też sformułowania znalazły się w enerdowskim projekcie układu normalizującego stosunki NRD – RFN, jaki został przekazany Bonn. W rozmowie z Ulbrichtem Gomułka stwierdził: „Czy myślicie, że jestem głupi i nie wiem co się za tym kryje?!”. Takie ujęcie interpretacyjne pozwalało uchylić się Bonn od uznania polskiej granicy zachodniej jako granicy między państwami trzecimi (w marcu 1970 roku PRL wystosował oficjalny protest dyplomatyczny do NRD w tej sprawie). Gomułka stawiał zarzut stronie enerdowskiej, że swoją polityką pokazuje niewdzięczność za wieloletnie wspieranie przez Warszawę NRD na scenie międzynarodowej. W październiku 1969 roku kanclerzem RFN został Willy Brandt. Kreml, który sam rozpoczął negocjację z RFN o normalizacji stosunków, nie wystąpił bezpośrednio przeciwko strategii Gomułki w kontaktach z nowymi władzami niemieckimi, ale zalecał powściągliwość. Gomułka naciskał Breżniewa, by w rozmowach z Bonn podkreślał konieczność uznania przez RFN nienaruszalności powojennych granic w Europie. Kreml oceniał postulaty polskie z jednej strony jako mało realne ze względu na trudność w zaakceptowaniu ich przez władze RFN, a z drugiej strony obawiał się, że samodzielne uregulowanie przez PRL sprawy granic z RFN może prowadzić do utraty przez ZSRR roli gwaranta granic zachodnich Polski. RFN podpisało traktat z ZSRR w sierpniu, a traktat z Polską w listopadzie tego roku, uznając wszystkie żądania Warszawy odnośnie do kwestii gwarancji granicy zachodniej Polski. Uroczyste podpisanie układu PRL – RFN nastąpiło 7 grudnia 1970 roku. W czasie wizyty w Warszawie Brandt złożył hołd przy Pomniku Bohaterów Getta.

Bunt robotników Wybrzeża w 1970 i odsunięcie Władysława Gomułki

Do protestów doszło w Trójmieście i w Szczecinie. Manifestacje w Trójmieście skończyły się atakiem na siedzibę PZPR i starciami z MO. Zamieszki i strajki zostały zdławione przez milicję. Do zamieszek doszło też w Szczecinie, gdzie protest przerodził się w atak na KW PZPR. Po kolejnym kryzysie politycznym w grudniu 1970 i po pacyfikacji strajków na Wybrzeżu I sekretarz KC PZPR, Władysław Gomułka został 20 grudnia 1970 pozbawiony funkcji I sekretarza KC PZPR, najbliższych współpracowników Gomułki (Zenon Kliszko, Marian Spychalski, Ryszard Strzelecki, Bolesław Jaszczuk, Ignacy Loga-Sowiński) usunięto z Biura Politycznego KC PZPR i sekretariatu KC, nieco później z rządu PRL. Ze stanowiska premiera 23 grudnia zrezygnował Józef Cyrankiewicz, jego obowiązki przejął Piotr Jaroszewicz, dotychczasowy wicepremier w rządzie Cyrankiewicza, roszady politycznej dopełniło zastąpienie Mariana Spychalskiego na funkcji przewodniczącego Rady Państwa przez Cyrankiewicza. Na VII plenum KC PZPR 20 grudnia 1970 funkcję I sekretarza KC otrzymał Edward Gierek, dotychczasowy I sekretarz KW w Katowicach i członek Biura Politycznego, do Biura Politycznego i Sekretariatu KC weszli również zwolennicy Edwarda Gierka z grupy śląskiej i popierający zmianę władz PZPR zwolennicy Mieczysława Moczara. Protesty ucichły jednak trwały dalej m.in. w Stoczni Gdańskiej, na miejsce przyjechał Edward Gierek, premier Jaroszewicz i minister Wojciech Jaruzelski. Delegacja ustąpiła z wcześniejszych żądań i wypracowała porozumienie. Do podobnej wizyty doszło też w Stoczni Gdańskiej, gdzie Edward Gierek przekonał robotników do odwołania strajku. 15 lutego 1971 roku rząd wycofał podwyżki cen.

W trakcie zamieszek na Wybrzeżu w grudniu 1970 roku Prymas Polski Stefan Wyszyński był zaniepokojony możliwością interwencji wojskowej w Polsce ze strony sił radzieckich i wschodnioniemieckich oraz, co za tym idzie, o zachowanie przez PRL nawet ograniczonej suwerenności. Nie widział możliwości przeciwstawienia się takiej interwencji i obawiał się bezużytecznego rozlewu polskiej krwi.

W wyniku wydarzeń grudniowych doszło do wytworzenia się swoistego „robotniczego prawa weta” wobec posunięć władz państwowo-partyjnych.

Rządy Edwarda Gierka (1970–1980)

Nowe kierownictwo PZPR powołało komisję do zbadania przyczyn tragedii na Wybrzeżu.

Władze radzieckie zaniepokojone zachwianiem się stabilności PRL poparły przejęcie władzy przez Edwarda Gierka. Jednocześnie podczas pierwszej wizyty oficjalnej Gierka u Leonida Breżniewa w styczniu 1971 roku kierownictwo radzieckie wyraziło oczekiwanie skierowane do nowych władz PZPR, że Polska zmieni strukturę własności rolnej w kraju w kierunku upaństwowienia ziemi, zaostrzy politykę wobec Kościoła katolickiego, wyeliminuje wpływy niemarksistowskie w naukach społecznych oraz zacieśni powiązania gospodarcze z krajami socjalistycznymi.

Od 27 czerwca do 5 lipca 1978 Mirosław Hermaszewski – pierwszy Polak (wraz z Piotrem Klimukiem) odbył lot w kosmos na statku Sojuz 30.

W lipcu 1980 roku PZPR osiągnęła najwyższą liczebność w swojej historii – 3 mln 149 tys. członków.

Polityka gospodarcza i społeczna w latach siedemdziesiątych

Rządy ekipy Gierka rozpoczęły się od decyzji (1 marca 1971 r.) o anulowaniu podwyżki cen artykułów żywnościowych, która doprowadziła do wydarzeń grudniowych 1970 r. i zamrożeniu cen podstawowych produktów żywnościowych do końca 1972 roku (decyzja ta została przedłużona do 1976 roku).

Ekipa Gierka sformułowała nową politykę społeczno-gospodarczą, tzw. IV plan pięcioletni, strategię przyspieszonego rozwoju gospodarczego i społecznego Polski, zakładającą utrzymanie szybkiego wzrostu gospodarczego i jednoczesną poprawę materialnych i kulturowych warunków życia społeczeństwa. Władze promowały wtedy wszędzie, w mediach, pochodach i na defiladach hasło „Aby Polska rosła w siłę, a ludzie żyli dostatniej”. Rozwój kraju w latach 1971–1975, finansowany wysokimi kredytami zagranicznymi, przejawił się we wzroście dochodu narodowego o ok. 60%, a płac realnych o ok. 40%. Udział wydatków na konsumpcję wzrósł w latach 70. z 25% do 40% PKB.

W latach 70. zbudowano 617 nowych zakładów przemysłowych. Zrealizowano szereg ważnych dla kraju inwestycji, m.in. odbudowano Zamek Królewski i Zamek Ujazdowski w Warszawie, zbudowano Bibliotekę Narodową i Trasę Łazienkowską w Warszawie, dworzec Warszawa Centralna i Centralną Magistralę Kolejową (pierwszą w Polsce linię kolei dużych prędkości, przystosowaną do ruchu z prędkością 250 km/h, czego nie wykorzystywano aż do 2013, kiedy kupiono pociągi Pendolino). W Konstantynowie pod Płockiem zbudowano najwyższy maszt radiowy na świecie o wysokości dwóch Wież Eiffla, dzięki czemu Polskie Radio można było odbierać na całym świecie. Rozwijała się infrastruktura, zbudowano drogę szybkiego ruchu Warszawa–Katowice, kopalnie w Zagłębiu Lubelskim i Bełchatowie. Wybudowano rafinerię gdańską, Port Północny, walcownie w Nowej Hucie i Częstochowie, cukrownię w Łapach. Wybudowano elektrownie Kozienice i Dolna Odra. W 1975 roku zbudowano w Bełchatowie największą elektrociepłownię węglową węgla brunatnego na świecie. W latach 70. XX wieku z powodu złych warunków bytowych społeczeństwa budowano masowo modernistyczne, prefabrykowane osiedla mieszkaniowe dzięki czemu zbudowano wtedy najwięcej mieszkań w historii Polski. Fabryki rozpoczęły produkcję samochodów marki FIAT w Bielsku-Białej, Tychach i Warszawie. Za rządów Gierka Polska uzyskała licencję na produkcję Fiata 126, popularnie nazywanego maluchem. Produkcja tego pojazdu w Polsce zakończyła się dopiero w 2000 roku, w Polsce powstało ponad 3 mln sztuk tego samochodu. Fabryka FSO na warszawskim Żeraniu produkowała także nowoczesne i duże rodzinne samochody Polskie Fiaty 125p i Polonezy, które były masowo sprzedawane do państw socjalistycznych, a także na Zachód. Oprócz tego rząd uzyskał licencję na produkcję m.in. silników Leylanda, czy autobusów Berliet. Zakup zachodnich licencji doprowadził do wzrostu produkcji towarów takich jak: papier, węgiel, nawozy sztuczne, magnetofony, telewizory, maszyny i traktory. Szybki wzrost gospodarczy obkupiony był jednak łączną sumą 6 miliardów dolarów zadłużenia zaciągniętego w państwach zachodnich.

Od 1972 Polacy jako jedyni w państwach bloku wschodniego mogli zakładać specjalne oprocentowane konta dolarowe w Narodowym Banku Polskim. W 1972 utworzono sieć sklepów i kiosków walutowych „Przedsiębiorstwo Eksportu Wewnętrznego” popularnie nazywana „Pewexem”. Sieć ta powstała z przekształcenia sieci sklepów dewizowych Banku Pekao. W sklepach tych można było za waluty wymienialne kupić zarówno towary krajowe, jak i importowane.

1 maja 1972 weszła w życie ustawa Karta praw i obowiązków nauczyciela, zakładająca systematyczny wzrost płac nauczycieli. W lipcu 1972 wydłużono urlopy macierzyńskie z 12 do 18 tygodni i stworzono możliwość uzyskania przez młode matki trzyletnich bezpłatnych urlopów. W 1974 uchwalono wciąż obowiązujący Kodeks pracy. Wprowadzono w tym roku dodatkowych 6, a w 1975 – 12 dni wolnych od pracy. Liczba korzystających z wczasów pracowniczych wzrosła z 2,2 mln w 1970 do 3,8 mln w 1975. Gwałtownie rosła liczba studentów: w latach 1970–1975 ich liczba zwiększyła się o 41%, do 468 tys.

W 1972 został utworzony urząd Ministra do spraw Kombatantów. W 1974 uchwalono wciąż obowiązującą ustawę o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich rodzin. Utworzony został Państwowy Fundusz Kombatantów i Więźniów Obozów Koncentracyjnych, z którego wypłacano stałe i doraźne świadczenia kombatanckie, budowano zakłady lecznice oraz domy kombatanta.

W 1971 PZPR i ZSL przyjęły wspólne, nowe wytyczne polityki rolnej. Zakładały one m.in. wprowadzenie systemu powszechnej opieki zdrowotnej na wsi zbliżonej do tej w miastach, zapewnienie cen skupu produktów rolnych na poziomie opłacalnym z punktu widzenia rolników, zniesienie systemu obowiązkowych dostaw produktów rolnych na rzecz kontraktacji, rozluźnienie przepisów o normach obszarowych gospodarstw rolnych (odejście od zasady niemożności sprzedaży ziemi państwowej w ręce prywatne). Jednocześnie wprowadzono emerytury dla rolników bez następców w gospodarstwach. Postanowiono odejść od systemu reglamentacji węgla i pasz dla rolników indywidualnych. Tym samym stworzono model polityki rolnej całkowicie odbiegający od modeli przyjętych w innych krajach RWPG. W istotny sposób zwiększono nakłady na przemysł spożywczy (cukrownia w Łapach, zamrażalnia owoców w Płońsku, budowa nowoczesnych zakładów mięsnych przy pomocy wykonawców z USA i RFN oraz proszkowni mleka przy pomocy Włoch, wielki kompleks chemiczny w Policach produkujący m.in. nawozy, budowany przez firmy francuskie, rozbudowa zakładów „Ursus” w celu produkcji ciągnika na licencji „Fergussona”). Opracowano program specjalizacji w rolnictwie (dogodna polityka kredytowa, ulgi podatkowe, pierwszeństwo w nabywaniu ziemi oraz wsparcie doradcze dla gospodarstw). W sadownictwie odniesiono wielkie sukcesy dzięki nowym technikom upraw promowanym przez Instytut Sadownictwa w Skierniewicach. Stworzono od podstaw fermową hodowlę drobiu. Efektem polityki rolnej był istotny postęp w rolnictwie w pierwszej połowie lat siedemdziesiątych. W latach 1971–1975 produkcja rolna wzrosła o 22% (produkcja zwierzęca zwiększała się corocznie o 7,8%, pogłowie trzody chlewnej zwiększyło się o 60%, skup wieprzowiny zwiększył się o 80%, wołowiny o 50%, skup mleka o 52%, prawie dwukrotnie zwiększyła się produkcja drobiu). Liczba ciągników w rolnictwie podwoiła się. Zużycie nawozów sztucznych wzrosło o 43%. Jednocześnie nastąpiło całkowite oderwanie cen detalicznych żywności od kosztów produkcji. Stałe i niskie ceny żywności oraz relatywnie szybki wzrost dochodów ludności spowodował powstanie rynku producenta i wzrost dotacji budżetowych do produkcji rolnej w miarę jej intensywnego wzrastania. Załamanie wzrostu produkcji rolnej nastąpiło w 1975 roku przy wciąż wzrastających potrzebach konsumpcyjnych. Zaczęto ograniczać eksport produktów rolnych by nasycić rynek wewnętrzny, co spowodowało zmniejszenie nakładów na unowocześnianie rolnictwa i wzrost wydatków dewizowych na import żywności i pasz. Dodatnie przez cały okres powojenny saldo w handlu zagranicznym żywnością po raz pierwszy stało się ujemne.^[pot

W latach 70. prowadzono politykę ułatwiającą rozwój rzemiosła. 8 czerwca 1972 roku uchwalono ustawę o wykonywaniu i organizacji rzemiosła, która w znaczny sposób umacniała samorząd rzemieślniczy poprzez nadanie mu uprawnień występowania w imieniu państwa w takich sprawach jak np. przyznawanie uprawnień zawodowych. Ograniczono ingerencje państwa w kształtowanie przez rzemieślników cen swoich produktów. W produkcji eksportowej rzemieślnicy mieli swobodę postępowania. W listopadzie 1976 roku PZPR i Stronnictwo Demokratyczne ustaliły wspólną politykę względem rzemiosła. W latach 1975–1980 dochody osób zatrudnionych w rzemiośle podwoiły się.

Polityka zagraniczna ekipy Edwarda Gierka

Z ważnych spotkań dwustronnych na najwyższym szczeblu należy wymienić w szczególności wizyty w PRL prezydentów USA: Richarda Nixona w 1972 roku, Geralda Forda w 1975 r. i Jimmy’ego Cartera w 1977 roku, prezydenta Francji Valery’ego Giscarda dEstaign w 1975 roku, przywódcy Kuby Fidela Castro w 1972 roku, a także wizyty Edwarda Gierka w USA w 1974 roku oraz we Francji w 1972 roku.

W październiku 1975 roku zostało podpisane w Warszawie porozumienie między PRL a RFN w sprawie wypłacenia przez Bonn 1,3 mld marek z tytułu zaopatrzeń realizowanych dotąd przez instytucje ubezpieczeniowe PRL oraz o udzieleniu Polsce kredytu na wysokość 1 mld marek.

Polska stała się krajem tranzytowym dla arabskich grup terrorystycznych, takich jak Hezbollah czy Ludowy Front Wyzwolenia Palestyny, które za pośrednictwem Polski transferowały broń lub wykorzystywały ją jako bazę dla swoich przywódców. W Polsce w latach 80. przebywali Ilich Ramírez Sánchez, Abu Abbas oraz współautorzy masakry w Monachium sprzed ośmiu lat – Abu Nidal (do 1987 roku) i Abu Daoud (na którego w 1981 roku dokonano w Warszawie nieudanego zamachu).

Strajki 1980 roku i powstanie „Solidarności

Wraz z narastającym zadłużeniem oraz oderwaniem się cen produktów od kosztów ich wytwarzania co powodowało pustoszenie rynku towarów konsumpcyjnych sytuacja gospodarcza Polski pogarszała się. Nowy rząd pod kierownictwem Edwarda Babiucha rozpoczął politykę oszczędności i dyscyplinowania wydatków budżetowych. 1 lipca 1980 władze ogłosiły podwyżkę cen żywności. 2 lipca 1980 roku Centralny Zarząd Przemysłu Mięsnego rozszerzył tzw. komercyjną (po cenach wyższych niż urzędowe) sprzedaż artykułów mięsnych. Były to bezpośrednie impulsy do wybuchu pokojowo przebiegającego buntu społecznego. Strajki robotnicze wybuchły w lipcu 1980 w Żyrardowie i Lublinie. Rząd przystał na żądania płacowe strajkujących. Sytuacja uspokoiła się, a Edward Gierek udał się na urlop na Krym. W połowie sierpnia strajki wybuchły na Wybrzeżu, obejmując stopniowo cały kraj, łącznie z kopalniami węgla na Górnym Śląsku. Wydarzenia tamtego okresu historii Polski określa się mianem Sierpnia 1980. 14 sierpnia wybuchł strajk w Stoczni Gdańskiej w Gdańsku. Powstał Międzyzakładowy Komitet Strajkowy, który zrzeszał strajkujące zakłady na terenie całej Polski. Żądania strajkujących z początku o charakterze ekonomicznym z czasem dotyczyły również spraw ogólnospołecznych. Najbardziej dalekosiężnym było żądanie wolnych związków zawodowych. Efektem strajków były Porozumienia sierpniowe podpisane w Szczecinie, Gdańsku i Jastrzębiu-Zdroju.

Stan wojenny, rządy Wojciecha Jaruzelskiego

13 grudnia 1981 Rada Państwa nielegalnie (nawet w rozumieniu prawa PRL, gdyż nie mogła podejmować decyzji w trakcie sesji Sejmu) wprowadziła stan wojenny na obszarze całego kraju. Ukonstytuowała się Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego, której przewodniczącym został gen. Wojciech Jaruzelski.

Wprowadzenie stanu wojennego nie spotkało się z masowym sprzeciwem społecznym. Opór członków zawieszonego związku był słaby.

W 2006 Instytut Pamięci Narodowej oszacował liczbę ofiar śmiertelnych stanu wojennego (w okresie od 13 grudnia 1981 do 22 lipca 1983), które poniosły śmierć (głównie śmiertelne postrzały i pobicia) podczas strajków i manifestacji na 56 osób.

31 sierpnia doszło w całym kraju do licznych demonstracji organizowanych przez „Solidarność”. Jednak mimo ostrości protestów pokazały one, że wpływy „Solidarności” słabną.

W grudniu 1982 stan wojenny został zawieszony. Do tej decyzji przyczyniła się mała skala protestów społecznych zapowiadanych przez podziemna „Solidarność” na 10 listopada 1982 roku. 14 listopada 1982 roku zwolniono z internowania Lecha Wałęsę.

22 lipca 1983 Rada Państwa ogłosiła zniesienie stanu wojennego.

Jednym z najbardziej znanych zabójstw na tle politycznym było dokonane w 1984 przez funkcjonariuszy Służby Bezpieczeństwa morderstwo ks. Jerzego Popiełuszki.

Gospodarka w latach 80.

W 1982 roku miało miejsce dalsze zmniejszenie dochodu narodowego (o 5,5%), ale już w trzecim kwartale produkcja zaczęła odbijać (o 2%), a w czwartym wzrosła o 7%. Był to okres hamowania spadku i rozpoczęcia wzrostu.

W latach 1982–1988 dochód narodowy zwiększył się o 22,6% w stosunku do roku 1981. Działo się to w warunkach gwałtownego zmniejszenia importu z państw zachodnich (o ponad 30%) związanego z polityką sankcji i restrykcji wprowadzonych przez Zachód po wprowadzeniu stanu wojennego. Z tego powodu nastąpiło również drastyczne pogorszenie zaopatrzenia gospodarki w surowce, półfabrykaty i towary konsumpcyjne. Żeby ochronić gospodarkę przed załamaniem oraz spłacać bieżące należności związane z zadłużeniem niezbędne było zwiększenie eksportu w celu pozyskania dewiz. W latach 1982–1988 eksport wzrósł o 56%, a import o 27%.

Rosły w tym okresie ceny i płace. Wzrost płac starano się kształtować tak by nie doszło do ogołocenia rynku. Jeszcze w 1982 roku realna wielkość wynagrodzeń spadła o 25%. Natomiast w latach 1983–1988 wzrost płac realnych wyniósł 20%, a w samym 1989 r. wyniósł 9%.

Po załamaniu się inwestycji w latach 1979–1982 od następnego roku inwestycje zaczęły rosnąć by w latach 1982–1988 łącznie wzrosnąć o 34%. Prezes Rady Ministrów PRL generał Wojciech Jaruzelski ogłosił w 1982 roku w Sejmie decyzję o budowie Metra Warszawskiego, które rozpoczęto budować w następnym roku. Była to inwestycja o znaczeniu cywilnym oraz wojskowym; stacje zaprojektowano w taki sposób, aby spełniały normy schronów przeciwatomowych.

W 1982 roku rozpoczęto budowę Elektrowni Jądrowej Żarnowiec, którą przerwano po siedmiu latach.

Wskaźniki wzrostu dochodu narodowego kształtowały się w następujący sposób: 1980 – 94%, 1981 – 88%, 1982 – 94,5%, 1983 – 106%, 1984 105,6%, 1986 – 104,9%, 1987 – 101,9%, 1988 – 104,9%.

Od 1986 roku zaczęła następować decentralizacja systemu bankowego. Od 1 maja 1988 roku rozpoczęło się wydzielanie z NBP dziewięciu banków komercyjnych.

Lata 80. były najlepszym w czasach PRL okresem dla prywatnej działalności gospodarczej. 16 września 1982 roku dokonano nowelizacji ustawy o wykonywaniu i organizacji rzemiosła wprowadzając zasadę równości zakładów rzemieślniczych z publicznymi podmiotami gospodarczymi i uznając trwałość gospodarki prywatnej co było odejściem od ustrojowych kanonów ideologicznych. W pierwszych trzech kwartałach 1982 roku przybyło prawie 20 tys. zakładów rzemieślniczych. W latach 1981–1985 powstało 145 tys. zakładów rzemieślniczych, a zatrudnienie w tym sektorze wzrosło o ponad pół miliona pracowników. Było to więcej niż w całym okresie 1956 – 1980.

W tych latach nastąpił gwałtowny wzrost tzw. firm polonijnych. W latach 1981–1988 przybyło ich 583 (do 700 przedsiębiorstw), a zatrudnienie w nich wzrosło z 3478 osób do 81 800.

Stosunki Państwo – Kościół w latach 1980–1989

Pierwszym gestem politycznym w stronę Episkopatu Polski była milcząca zgoda władz państwowych na mianowanie przez Jana Pawła II metropolitą krakowskim – z pominięciem procedury – Franciszka Macharskiego, a ordynariuszem warmińskim Józefa Glempa. Kolejnym krokiem w 1980 była zgoda na rezygnację z powoływania do służby wojskowej studentów seminariów.

26 sierpnia 1980 roku prymas Polski Stefan Wyszyński wygłosił homilię w której wyłożył stanowisko Kościoła w stosunku do rodzącej się „Solidarności” mówiąc wzywając do umiarkowania: „Żądania mogą być słuszne i na ogół są słuszne, ale nigdy nie jest tak, aby mogły być spełnione od razu, dziś Ich wykonanie musi być rozłożone na raty.” Tego samego dnia ukazał się komunikat Rady Głównej Episkopatu Polski w którym czytamy: „Osiągnięte porozumienia poparte odpowiednimi gwarancjami, powinny zakończyć strajki, aby normalne funkcjonowanie gospodarki narodowej i życia społecznego w pokoju stało się możliwe.”.

Po strajkach w sierpniu 1980 roku wprowadzono w Polskim Radiu transmisje mszy świętej. Władze dopuściły również do kolportażu w Polsce watykańskiego „Osservatore Romano”. Zasady planowania i realizacji budowy kościołów przeszły z właściwości władz centralnych do władz terenowych. Na terenach zakładów pracy robotnicy urządzali kapliczki, powszechnym stał się zwyczaj święcenia sztandarów związkowych „Solidarności”, księża organizowali msze święte dla strajkujących robotników. W grudniu 1980 roku przewodniczący Rady Państwa Henryk Jabłoński wziął udział w mszy świętej z okazji odsłonięcia w Gdańsku pomnika ku czci poległych w toku wydarzeń z grudnia 1970 roku.

W lutym 1981 roku I sekretarz KC PZPR Stanisław Kania tak relacjonował stanowisko Prymasa odnośnie do sytuacji w Polsce: „Wyszyński uważa, że w Polsce musi być silna władza, że Polska jest związana z blokiem socjalistycznym, że musi być partia, która winna się sama regenerować. Jeśli zaś partia miałaby się rozsypać, to wówczas musiałaby powstać nowa partia. On, Prymas Polski, opowiada się za obecną partią, ale zmienioną. Partia gwarantuje władzę i spokój”.

Swoje mitygujące radykałów stanowisko powtórzył Prymas podczas tzw. „kryzysu bydgoskiego”, gdy delegacja „Solidarności” przybyła do Prymasa na kilka dni przed proklamowaniem strajku generalnego w kraju. Mówił: „(...) najpilniejsza sprawa jest ta, abyście panowie, chcąc wiele, nie stracili tego co macie dziś. (...) To nie jest oczywiście największa cnota: męstwo. Największą cnotą jest miłość, a także roztropność i rozwaga. (...) Wstrzymujemy się od środków tak kosztownych, jakim może być strajk generalny, który tak łatwo jest zacząć, ale skończyć bardzo trudno.”.

Na jesieni 1981 roku przebywający w Rzymie prymas Glemp bez konsultacji z władzami PRL zaprosił papieża Jana Pawła II do złożenia wizyty w Polsce, a władze państwowe na wizytę papieża wyraziły zgodę.

W listopadzie 1981 roku władze państwowe zaproponowały powołanie Rady Porozumienia Narodowego w skład której wejść mieli reprezentanci władz, „Solidarności” i Kościoła katolickiego. Propozycja została odrzucona przez „Solidarność”.

13 grudnia 1981 roku po północy na polecenie gen. Wojciecha Jaruzelskiego o wprowadzeniu stanu wojennego członek Biura Politycznego PZPR i współprzewodniczący ze strony rządowej Komisji Wspólnej Rządu i Episkopatu Kazimierz Barcikowski poinformował prymasa Polski Józefa Glempa w toku bezpośredniej rozmowy w rezydencji prymasa na ul. Miodowej. Jeszcze tego samego dnia prymas Glemp wygłosił w Częstochowie kazanie do młodzieży w którym zaapelował o zachowanie spokoju. Wezwał młodzież do zachowania życia w imię działań dla dobra ojczyzny. Wieczorem podczas kolejnego kazania w Warszawie apelował o realizm i zaniechanie myśli o walce bratobójczej.

Jednocześnie 15 grudnia Rada Główna Episkopatu Polski przyjęła komunikat oceniający negatywnie wprowadzenie stanu wojennego. Jednak po interwencji kierownika UdsW Jerzego Kuberskiego u prymasa Józefa Glempa mającej miejsce w nocy z 16 na 17 grudnia wstrzymano publikację komunikatu.

Kapelan NSZZ „Solidarność” ks. Jerzy Popiełuszko, w czasie jednej z mszy za Ojczyznę w 1983 roku

W trakcie stanu wojennego w kręgach zarówno władzy, jak i Kościoła rozważano pomysł przeniesienia Lecha Wałęsy z rządowego ośrodka internowania do miejsca odosobnienia znajdującego pod opieką Kościoła. Pomysł zarzucono, ale przedstawiciele Kościoła otrzymali zgodę na stały kontakt z Wałęsą. Na wniosek Kościoła władze zdecydowały się na zwolnienie z internowania m.in. matek wychowujących dzieci i osób z kłopotami zdrowotnymi.

Kardynał Józef Glemp podczas pogrzebu księdza Jerzego Popiełuszki (1984)

Jeszcze w stanie wojennym Kościół uzyskał zgodę na powołanie sieci instytucji dobroczynnych zastępujących „Caritas”, która to organizacja znajdowała się poza kontrolą władz Kościoła (władze państwowe nie zgodziły się na zwrot nazwy „Caritas” Kościołowi). Napływające z Zachodu dary na rzecz Kościoła zostały zwolnione z opłat celnych i były przekazywane zarówno internowanym, którym zapewniono opiekę religijną, jak i były rozdawane wiernym w kościołach w całym kraju.

W marcu 1982 roku władze kościelne poinformowały stronę państwową, iż życzyłyby sobie aby wizyta Papieża w ojczyźnie odbyła się w sierpniu 1982 roku w związku z przypadającą wtedy 600 rocznicą obecności obrazu Madonny na Jasnej Górze. Władze państwowe uznały, że wizyta w tym terminie w związku z napięciami w kraju jest nie wskazana i zapowiedziały, że wizyta może dojść do wniosku w roku następnym. Kościół zaproponował zatem by wizyta miała miejsce w maju aby Papież mógł wziąć udział w uroczystościach ku czci św. Stanisława, co spotkało się z odmową strony państwowej argumentującej, że św. Stanisław reprezentuje symbolicznie walkę między władzą kościelną a świecką. W sierpniu 1982 roku władze kościelne zażądały również od władz państwowych zgody na działanie kościelnej fundacji, która z pieniędzy pozyskanych na Zachodzie miała pomagać indywidualnemu rolnictwu w Polsce.

Reakcją prymasa Glempa na rozwiązanie „Solidarności” przez władze w październiku 1982 roku było demonstracyjne odwołanie wizyty w Rzymie na uroczystościach beatyfikacji Maksymiliana Kolbego. Z tego samego powodu Jan Paweł II odmówił przyjęcia delegacji władz PRL reprezentującej kraj na tych uroczystościach.

Msza za Ojczyznę u schyłku PRL-u. Podczas śpiewania pieśni „Boże, Coś Polskę” unoszono ręce w geście zwycięstwa

Po spotkaniu z gen. Jaruzelskim 7 listopada 1982 roku prymas Polski Józef Glemp tak mówił o sytuacji politycznej: „Kraj musi wzrastać przez spokój. Błędów władzy nie można naprawiać walką. Nadal uważam za wielki błąd władzy, że nie oddzieliła szlachetnej części „Solidarności” od radykalnego podziemia. Zlikwidowanie „Solidarności” powiększyło szeregi podziemia, a więc przejścia na ideę walki. Ideologia podziemia, inspirowana przez świeckie, o ile nie antykościelne środowiska Zachodu, pragnie kościół instrumentalizować. Mamy więc zjawisko wielkiej ewolucji „Solidarności”. Staje się grupą polityczną i podejmuje walkę z władzą i o władzę, stąd też sprawy związkowe schodzą na plan dalszy. Mamy także bardzo przykre świadectwa o Lechu Wałęsie. Są na pewno autentyczne, choć zdobycie tych wiadomości nie może być etyczne. Obawiam się nagłego rozczarowania społeczeństwa: partia zdradziła klasę robotniczą i „Solidarność” zdradziła ją także. W ogłoszonym po spotkaniu komunikacie stwierdzono: „Premier i Prymas dokonali przeglądu aktualnej sytuacji w kraju i wyrazili wspólną troskę o zachowanie i umocnienie spokoju i ładu społecznego oraz sumiennej pracy”.

W czerwcu 1983 roku, w okresie zawieszenia stanu wojennego miała miejsce pielgrzymka Jana Pawła II do Polski w trakcie której doszło do spotkań papieża zarówno z gen. Wojciechem Jaruzelskim, jak i prywatnie z Lechem Wałęsą.

19 października 1983 r. gen. Kiszczak spotkał się z arcybiskupem Dąbrowskim przekonując: „Jesteśmy gotowi rozmawiać z Kościołem. Macie przecież także rozsądnych ludzi, takich jak Siła – Nowicki, Olszewski, Wielowiejski, Chrzanowski, gdyby Ci chcieli się zaangażować.”.

W 1984 roku miał miejsce konflikt w szkole w Miętnem gdzie uczniowie zażądali wywieszenia krzyży w klasach. W tym też roku księża wstrzymali się od wzięcia udziału w wyborach do rad narodowych do których bojkotu wzywała podziemna „Solidarność”. W październiku 1984 roku oficerowie Służby Bezpieczeństwa zamordowali księdza Jerzego Popiełuszkę. W jego pogrzebie z ramienia rządu brał udział przewodniczący PAX Zenon Komender.

W maju 1986 roku doszło do spotkania Prymasa Glempa z członkiem BP PZPR Hieronimem Kubiakiem. Glemp zachęcając do kompromisu stwierdzał „Rozumiem, że nie można rozmawiać z Wałęsą, ale są przecież inni ludzie, bardzo różni i podzieleni. Brak rozmów i zbyt globalny stosunek do „Solidarności” ułatwia działanie skrajnej opozycji, bo wszyscy traktowani są tak samo”. Z powodu nie opowiadania się po żadnej ze stron kler katolicki stał się przedmiotem ataków zarówno ze strony rządowej, jak i zwolenników NSZZ Solidarność.

W czerwcu 1987 roku miała miejsce trzecia pielgrzymka Jana Pawła II do Polski. W trakcie tej pielgrzymki Papież dwukrotnie spotkał się z gen. Jaruzelskim z tym, że drugie spotkanie tuż przed wylotem na lotnisku w Warszawie odbyło się z inicjatywy strony kościelnej. Po wizycie Papieża przyspieszono prace nad normalizacją stosunków państwo – Kościół. Odmrożono pochodzący z 1983 roku projekt ustawy o wzajemnych relacjach opracowany przez Komisje Wspólną Rządu i Episkopatu. Stopniowo znoszono obostrzenia dotyczące posługi religijnej dla poszczególnych środowisk. Dotyczyło to m.in. duszpasterstwa więźniów i chorych w szpitalach. Zostały zliberalizowane przepisy dotyczące praktyk religijnych młodzieży na zorganizowanych koloniach i wakacjach, które przez długie lata były przyczyną konfliktów. Zostały na nowo uregulowane kwestie służby kapelanów wojskowych i dostępności praktyk religijnych dla żołnierzy. W roku 1988 objęto duchownych powszechnym systemem ubezpieczenia społecznego. Wyrażono zgodę na przyznanie praw kościelnych Państwowej Akademii Teologii Katolickiej.

W 1987 roku gen. Jaruzelski składając oficjalną wizytę w Rzymie został przyjęty na audiencji przez Jana Pawła II.

W 1989 roku PRL nawiązała pełne stosunki dyplomatyczne z Watykanem. W tym też roku w maju została uchwalona ustawa o stosunkach państwa z kościołem katolickim kończąc proces oficjalnego kompleksowego unormowania wzajemnych relacji.

Niemiecka Republika Demokratyczna

Ulbrichtyzm

Ulbrichtyzm to ideologia Ernsta Honeckera.

TBA.

Czechosłowacka Republika Socjalistyczna

TBA.

Socjalistyczna Republika Rumunii

Lata istnienia - (1947-1989)

Godło

Flaga

Geneza

Pod koniec II wojny światowej sprzymierzona z Niemcami Rumunia rządzona była przez dyktatora Iona Antonescu. W miarę jednak zbliżania się do jej granic Armii Czerwonej opozycja wobec Antonescu rosła. Wiosną 1944 roku główne przedwojenne partie polityczne zawiązały Blok Narodowo-Demokratyczny, który stawiał sobie za cel obalenie Antonescu, zerwanie z Osią i powrót rządów demokratycznych. Zdając sobie sprawę, że w powojennej Rumunii dużą rolę może odgrywać Związek Radziecki i związku ze wzrostem poparcia dla komunistów w skład Bloku zaproszono Rumuńską Partię Komunistyczną. Blok podjął współpracę z królem Rumunii Michałem I i 23 sierpnia 1944 roku ten wraz z paramilitarnym skrzydłem komunistów i częścią armii przeprowadził zamach stanu (przy wielkim poparciu społecznym^{[potrzebny przypis]}), aresztując Antonescu i członków jego rządu. Powołany został nowy rząd, w którym poszczególne partie bloku miały po jednym ministrze bez teki. Król ogłosił jednocześnie zerwanie sojuszu z Niemcami, a następnego dnia wypowiedział im wojnę, stając tym samym po stronie aliantów. Z więzienia uwolniony został także Gheorghe Gheorghiu-Dej, który wkrótce stanął na czele partii komunistycznej w zasadzie zrywając z jej wcześniejszą tradycją. W ciągu kilku kolejnych dni wojska radzieckie opanowały dużą część Rumunii, łącznie z Bukaresztem (cały kraj opanowany został do końca października). 13 września podpisany został oficjalny układ rozejmowy, który pozwalał wojskom radzieckim stacjonować w Rumunii i dawał im faktyczną kontrolę nad krajem, a Rumunię zobowiązywał do zbrojnego udziału w wojnie przeciwko Niemcom. Postanowiono też powrocie do granic z 1940 roku (tj. ponownym oddaniu Besarabii i północnej Bukowiny ZSRR oraz odzyskaniu północnego Siedmiogrodu). Powołana została Sojusznicza Komisja Kontroli, na której czele stanął marszałek Rodion Malinowski.

Dominacja radziecka w Rumunii powodowała wzrost znaczenia popieranych przez nich komunistów. Partia komunistyczna szybko zwiększała swoją liczebność. Już we wrześniu 1944 r. komuniści zażądali powiększenia swojego udziału w rządach (poprzez przyłączenie do Bloku Narodowo-Demokratycznego zależnych od nich ugrupowań), a po odmowie wycofali się z udziału w rządzie. Powołali jednocześnie Front Narodowo-Demokratyczny skupiający komunistów oraz mniejsze ugrupowania polityczne (socjaldemokraci, Front Oraczy, Socjalistyczna Partia Chłopska Mihaia Ralea, Węgierska Unia Ludowa i Unia Patriotów Mitiță Constantinescu), głoszący hasła reformy rolnej, nacjonalizacji banków i ciężkiego przemysłu oraz bliskiego związania się z ZSRR. Wzmożona działalność opozycji spowodowały upadek rządu na początku listopada 1944 roku. Nowy gabinet już w 1/3 składał się z polityków komunistycznych i partii sojuszniczych, a Petru Groza z Frontu Oraczy został wicepremierem. Jednak najważniejsze resorty pozostały w rękach polityków niekomunistycznych, a komuniści wywołali zamieszki pod pretekstem protestu przeciwko obsadzie stanowiska ministra spraw wewnętrznych. Przy ich okazji i przy współpracy z wojskami radzieckimi, komuniści zaczęli także przejmować lokalną administrację. Także za pośrednictwem Sojuszniczej Komisji Kontroli Moskwa wpływała na osłabienie rządu rumuńskiego i partii opozycyjnych wobec komunistów. Do kolejnych sporów między komunistami a ich rywalami doszło na początku 1945 roku. Pod koniec stycznia nowy program ogłosiła partia komunistyczna, wycofując się z wielu radykalnych postulatów (m.in. nacjonalizacji banków i przemysłu). Grupa secesjonistów z jednej z zachowawczych partii ogłosiła przystąpienie do Frontu Narodowo-Demokratycznego. Wkrótce wybuchła nowa fala demonstracji i zamieszek, w efekcie czego wskutek interwencji radzieckiej na początku marca powołany został nowy rząd, złożony z działaczy Frontu Narodowo-Demokratycznego, z Petru Grozą na czele. Nowy rząd natychmiast przystąpił do przeprowadzenia reformy rolnej która była jednak daleka od leninowskich wzorów, a nawet o bardziej łagodna niż reforma z 1923 roku.

Głównym ośrodkiem skupiającym opozycję i posiadającym narzędzia polityczne pozwalające mu walczyć z komunistami był król Michał. W sierpniu 1945 r. zwrócił się do wszystkich mocarstw o pomoc w sformowaniu nowego rządu, reprezentującego wszystkie siły polityczne. Działanie to nie przyniosło efektu, wobec czego król próbował sparaliżować komunistów odmawiając podpisywania przedkładanych mu dekretów. Sytuacja zaogniała się, w efekcie czego decyzją trzech mocarstw komuniści poszli na kompromis: dokooptowali do rządu dwóch przedstawicieli opozycji, a nowy gabinet miał przygotować demokratyczne i wolne wybory parlamentarne. To spowodowało uznanie rządu i nawiązanie z nim stosunków dyplomatycznych przez mocarstwa zachodnie.

W maju 1946 roku Front Narodowo-Demokratyczny przekształcił się w wyborczy Blok Partii Demokratycznych. W programie komuniści nadal unikali radykalnych postulatów, nie żądali też likwidacji monarchii. Rząd przedstawił też ordynację wyborczą, dającą m.in. prawa wyborcze kobietom. Wybory odbyły się 19 listopada i według oficjalnych wyników zdecydowane zwycięstwo odnieśli komuniści: Blok Partii Demokratycznych miał otrzymać 69% głosów, co dało mu 348 spośród 414 miejsc w parlamencie. Opozycja ogłosiła protest przeciwko warunkom, w jakich wybory się odbywały oraz sfałszowaniu ich wyników; wystąpiła z rządu i zaapelowała o bojkot parlamentu do króla. Ten jednak, obawiając się utraty tronu, uznał wynik wyborów i powierzył Grozie utworzenie nowego rządu. Także mocarstwa zachodnie nie zbojkotowały nowych władz.

10 lutego 1947 roku Rumunia jako jedno z państw sprzymierzonych z Niemcami podpisała traktat paryski z aliantami. Na jego mocy usankcjonowano powrót do granic z 1940 roku oraz obowiązek zapłaty reparacji na rzecz ZSRR. Zapowiedziano także opuszczenie Rumunii przez wojska radzieckie (co stało się do końca roku) i likwidację Sojuszniczej Rady Kontroli. Podpisanie traktatu pokojowego uwolniło ręce komunistów, dotąd tolerującym opozycję podczas negocjacji z mocarstwami zachodnimi. Aresztowano najważniejszych działaczy opozycji (m.in. pod zarzutem spiskowania z USA), represje dotknęły polityków z partii liberalnej, którzy przystąpili do Frontu Narodowo-Demokratycznego w 1945 roku za poparcie przez nich propozycji przystąpienia Rumunii do Planu Marshalla. W listopadzie faktycznie internowano króla, a 30 grudnia 1947 roku zmuszono go do abdykacji i ogłoszono powstanie Rumuńskiej Republiki Ludowej (rum. Republica Populară Româna). 3 stycznia 1948 roku Michał udał się na emigrację.

Walka o władzę w nowej republice

Od 1947 roku niepodzielną władzę w kraju sprawowali komuniści. Na czele rządu stał Petru Groza z sojuszniczego Frontu Oraczy, ale faktyczną władzę posiadali komuniści. W 1948 roku partia komunistyczna wchłonęła partię socjaldemokratyczną (powstała wówczas Rumuńska Partia Robotnicza, RPR, na jej czele stał nadal Gheorghiu-Dej). Drobniejsze partie, włączone w powołany w 1948 r. Front Demokracji Ludowej rozwiązywały się stopniowo, ostatnia z nich – Front Oraczy w 1953 roku. W wyborach do Wielkiego Zgromadzenia Narodowego 28 marca 1948 r. według oficjalnych wyników frekwencja miała wynieść 91%, a Front Demokracji Ludowej miał otrzymać 91% głosów, co dało mu 405 z 414 mandatów. 13 kwietnia tego samego roku Zgromadzenie uchwaliło nową konstytucję Rumunii. Wzorowana była na konstytucji ZSRR i zapowiadała przemiany w duchu socjalistycznym. Na czele państwa znalazło się Prezydium Zgromadzenia jako kolegialny urząd prezydencki. Partia dokonała serii zmian gospodarczych: Bank Narodowy Rumunii został w pełni przekazany w skład własności publicznej (grudzień 1946) i przeprowadziła reformy walutowe. Rząd ponadto jawnie potępił plan Marshalla. Od 11 czerwca 1948 roku postępowała nacjonalizacja i wdrażanie gospodarki planowanej. W 1950 roku przyjęty został pierwszy plan pięcioletni opracowany przez komisję Mirona Constantinescu. Inaczej sprawa wyglądała z kolektywizacją, która była wdrażana stopniowo aż do początku lat 60. W 1950 roku partia (która sama określała się jako awangardę klasy pracującej) stwierdziła, że osoby pochodzenia proletariackiego sprawują 64% urzędów partyjnych i 40% wyższych stanowisk państwowych (co i tak było wskaźnikiem niższym niż zakładano).

W 1949 roku Rumunia stała się członkiem Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej, a w 1955 r. także Układu Warszawskiego. Wewnątrz Rumunii narastała centralizacja władzy. Faktyczną kontrolę nad państwem sprawowało biuro polityczne RPR, kierowane przez Gheorghiu-Deja. Inne instytucje państwowe miały w coraz większym stopniu rolę fasadową, a wybory parlamentarne stanowiły jedynie formalność. Na początku lat 50. doszło do walki frakcyjnej w partii. Konflikt toczył się pomiędzy „skrzydłem moskiewskim”' (składającym się z komunistów, w dużej mierze żydowskiego pochodzenia, którzy powrócili do Rumunii z emigracji w ZSRR) a „frakcją więzienną” (czyli działaczami wywodzącymi się ze środowiska więźniów politycznych) Gheorghiu-Deja. W 1952 roku zawiązał z nimi chwilowy sojusz taktyczny w celu eliminacji „skrzydła sekretariatu” Lucrețiu Pătrășcanu. Po eliminacji tej frakcji Gheorghiu-Dej ponownie rozpoczął rywalizację z „Moskalami”, których z partii odsunął jeszcze w 1952 roku, usuwając od władzy wicepremier i minister spraw zagranicznych Anę Pauker.

Rządy Gheorghiu-Deja

Po 1956 roku Gheorghiu-Dej poparł Nikitę Chruszczowa w procesie destalinizacji (według samego Gheorghiu-Deja destalinizacja w Rumunii ruszyła już po 1952 roku, gdy przejął on w partii pełnię władzy). Gheorgiu-Dej oskarżył w tym czasie dawną rywalkę polityczną Anę Pauker i jej frakcję za stalinowskie ekscesy partii w latach 40. i na początku 50. (w szczególności w odniesieniu do kolektywizacji) i określił ich jako partyjnych stalinowców (choć niejednokrotnie byli oni mniej radykalni niż Gheorgiu-Dej). Rozpoczynając destalinizację Gheorghiu-Dej otoczył się działaczami lojalnymi wobec jego własnych poglądów politycznych, wśród nich znaleźli się Nicolae Ceaușescu, Gheorghe Stoica, Ghizela Vass, Grigore Preoteasa, Alexandru Bârlădeanu, Ion Gheorghe Maurer, Gheorghe Gaston Marin, Paul Niculescu-Mizil i Gheorghe Rădulescu. Lider rumuńskich komunistów potępił ponadto dziedzictwo Józefa Stalina, potępił jego kult jednostki i zachęcał stalinistów do samokrytyki.

W pierwszej fazie rządów Gehorghiu-Dej prowadził proradziecką politykę zagraniczną. Rumunia poparła interwencję ZSRR przeciwko rewolucji węgierskiej 1956 roku oraz potępiła jej przywódców w tym Imre Nagyego. Na przełomie lat 50. i 60. zaostrzył jednak kurs wobec ZSRR, a po destalinizacji komunizm i nacjonalizm przeniknął się tworząc tzw. narodowy komunizm. Kurs był podyktowany w dużej mierze osobistymi poglądami Gheorghiu-Deja który był zwolennikiem gospodarczej niezależności i dystansowania się od RWPG. Rumuński premier w ramach tej polityki w 1954 roku porzucił politykę zakładającą skupienie się na wymianie handlowej z ZSRR. Premier zlikwidował następnie rumuńsko-radzieckie przedsięwzięcia kulturalne. Chcąc zapewnić Rumunii niezależność gospodarczą sekretarz generalny rozpoczął uprzemysłowienie i stworzył kompleks przemysłowy w Galati mający zakończyć okres uzależnienia Rumunii od importu żelaza z zagranicy. W 1957 roku Gheorghiu-Dej i Emil Bodnăraș przekonali Sowietów do wycofania swoich wojsk z terenów Rumunii a jeszcze rok wcześniej rząd Rumunii pogodził się z jugosłowiańską administracją Josipa Broz Tito co poskutkowało serią wspólnych jugosłowiańsko-rumuńskich projektów gospodarczych (rozwijanych szczególnie w Żelaznej Bramie).

W marcu 1961 Gehorghiu-Dej objął funkcję przewodniczącego Prezydium Wielkiego Zgromadzenia Narodowego, stając się formalną głową państwa. W tym samym roku rozpoczęła się drastyczna rozbieżność ideologiczna między ZSRR a Rumunią. Choć Rumunia w trakcie rozłamu chińsko-radzieckiego pod koniec lat 50. i albańsko-radzieckiego w 1961 roku poparła początkowo stanowisko Chruszczowa, utrzymała wyjątkowe dobre stosunki zarówno z Chinami i Albanią. Rumuńskie media jako jedyne spośród Układu Warszawskiego nie skrytykowały Chin, w zamian za co urzędnicy maoistowscy poparli rumuński nacjonalizm twierdząc, że Besarabia (zajęta przez ZSRR w pierwszej fazie II wojny światowej) jest ofiarą tradycyjnego rosyjskiego imperializmu. W 1964 roku rząd odrzucił radziecki plan utworzenia ponadnarodowych jednostek gospodarczych Europy Środkowo-Wschodniej (w ramach którego Rumunia miała dostarczać produktów rolnych) i zgłosiła kilka kontrpropozycji. W tym samym roku doszło do kilku radykalnych zmian w doktrynie państwowej – Gheorghiu-Dej zatwierdził opublikowanie przez Andrieja Oţeteę rusofobicznych prac Karola Marksa (odkrytych przez polskiego historyka Stanisława Schwanna). W 1961 roku ograniczono też nauczanie języka rosyjskiego w rumuńskich szkołach. Sama partia była coraz bardziej krytyczna wobec Chruszczowa, a pod koniec kwietnia 1964 roku w gazecie Scînteia ogłoszono zaangażowanie partii na rzecz „narodowej ścieżki” komunizmu (stwierdzono, że w komunizmie nie istnieje podział rodzaju rodzic i syn, czy partia lepsza i podległa). Tendencje narodowe znalazły też odzwierciedlenie w polityce wobec mniejszości narodowych, m.in. w 1960 roku. Zmieniono granice powołanego w 1952 r. Węgierskiego Okręgu Autonomicznego. Pod koniec 1964 roku kierownictwo Partii Robotniczej starło się z nowo wybranym przywódcą ZSRR Leonidem Breżniewem w kwestii nadal obecnych w rumuńskich służbach Securitate doradcach KGB. Ostatecznie Rumunii udało się wyrzucić ze służb doradców KGB (jako pierwszemu państwu w europejskim bloku wschodnim). Także stosunki gospodarcze z krajami kapitalistycznymi stopniowo się rozwijały (szybciej niż w innych państwach bloku wschodniego).

Polityka Gheorghiu-Deja zaowocował tym, że Rumunia zdobyła większą swobodę w realizacji własnego programu rozwojowego. Uniezależnienie się dotyczyło głównie stosunków gospodarczych i współpracy wojskowej. Mimo nacjonalizmu, Partia Robotnicza stała się coraz bardziej popularna wśród rumuńskich nacjonalistów a ostatni etap rządów Gheorghiu-Deja była powszechnie utożsamiany z liberalizacją systemu.

Rządy Nicolae Ceaușescu

Gheorghe Gheorghiu-Dej zmarł w marcu 1965 roku. Zaraz po jego śmierci rozpoczęła się rywalizacja o kierownictwo w RPR, z której zwycięsko wyszedł Nicolae Ceaușescu uważany za kandydata kompromisowego. Już latem tego roku najpierw przywrócił kierowanej przez siebie partii jej dawną nazwę (Rumuńska Partia Komunistyczna, RPK), a następnie (21 sierpnia) zmieniona została konstytucja. Zmiany te wynikały z uznania przez Ceaușescu, że w Rumunii zbudowano już socjalizm. Ceaușescu stanął na czele Rady Państwa powołanej w miejsce Prezydium Wielkiego Zgromadzenia Narodowego, uprawnionej do wydawania dekretów (później, w 1974 roku, powołano stanowisko prezydenta, które objął także Ceaușescu). Konstytucja zapewniała władzę RPK. Zmieniono też nazwę państwa na Socjalistyczną Republikę Rumunii (rum. Republica Socialistă de România).

W 1966 roku Ceaușescu cieszący się opinią purytanina wprowadził politykę mającą na celu podniesienie bardzo niskiego wskaźnika rozrodczości w tym celu wprowadzono całkowity zakaz aborcji. Rząd wprowadził również dekret zakazujący rozwodów – konserwatywne działania przywódcy były być może podyktowane przez żonę Nicolae, Elenę. W 1967 roku Ceaușescu powołał specjalną komisję partyjną do zbadania nadużyć władzy w okresie rządów Gheorghiu-Deja. W wyniku jej prac rehabilitowano wielu działaczy straconych za sprawą poprzedniego przywódcy (w tym Lucrețiu Pătrășcanuę) oraz obciążono winą za represje Gheorghiu-Deja, który został w 1968 roku potępiony.

W 1968 roku niezależność Rumunii od Związku Radzieckiego znalazła swój wyraz w nieuczestniczeniu przez Rumunię w interwencji Układu Warszawskiego w Czechosłowacji, a ponadto otwarcie potępił interwencję. Już na tydzień przed interwencją, rumuński przywódca odwiedził Pragę, gdzie udzielił poparcia tamtejszemu liberalnemu przywódcy Alexandrowi Dubčekowi. Ceaușescu po interwencji zdecydował się na tworzenie ochotniczych oddziałów mających bronić niepodległości kraju w przypadku zagrożenia radziecką interwencją. Ceaușescu kontynuował antyradziecki kurs i potępił aneksję Besarabii przez ZSRR, a do problemu besarabskiego powrócił nawet u schyłku władzy w 1989 roku. Niezależność od ZSRR powodowała odosobnienie Rumunii w bloku wschodnim i skłoniła Rumunię do poszukiwania nowych sojuszników – już w 1965 roku Ceaușescu spotkał się z delegacją chińską a rok później osobiście spotkał się z przywódcą Jugosławii będącej liderem Ruchu Państw Niezaangażowanych, Josipem Broz Tito. Do kolejnego spotkania przywódców doszło w 1969 roku, a w jej trakcie obaj przywódcy opowiedzieli się za polityką niezaangażowania w zimną wojnę. W latach 70. Rumunia aktywnie wspierała zagraniczne ruchy rewolucyjne, w tym te będące przeciwnikiem państw bloku wschodniego.

Rumunia rozpoczęła również politykę otwartości wobec Stanów Zjednoczonych i Europy Zachodniej. Seria oficjalnych wizyt w krajach Zachodu (w tym w USA, Francji, Wielkiej Brytanii i Hiszpanii) sprawiło, że Ceaușescu zyskał na Zachodzie opinię reformowanego komunisty i oświeconego przywódcy. Rumunia była pierwszym i jedynym krajem bloku wschodniego, który nawiązał oficjalne umowy handlowe ze Wspólnotą Europejską. W 1971 roku kraj dołączył do GATT (Układ Ogólny w sprawie Taryf Celnych i Handlu). Ponadto jako pierwszy kraj Układu Warszawskiego, Rumunia oficjalnie uznała RFN, dołączyła do Międzynarodowego Funduszu Walutowego i jako pierwsza stała się celem wizyty prezydenta USA (był nim Richard Nixon). Równocześnie zrezygnowano z socrealizmu i zezwolono na promocję sztuki nowoczesnej, w tym amerykańskiej. Pod jego rządami Rumunia zyskała międzynarodowy szacunek i była w stanie pośredniczyć w konfliktach międzynarodowych. W 1984 roku Rumunia była jednym z trzech państw rządzonych przez partie komunistyczne (pozostałe to Chińska Republika Ludowa i Jugosławia), które brały udział w organizowanych przez Amerykanów letnich Igrzyskach Olimpijskich.

Pod jego rządami w ideologii państwowej coraz wyraźniej pojawiły się elementy nacjonalizmu. Nowa ideologia państwowa łączyła ze sobą marksizm-leninizm i skrajnie prawicowy nacjonalizm okresu międzywojennego. Zrehabilitowano część dawnych działaczy prawicowych. Nagłaśniano tradycje dackie Rumunii i romańskość ich języka podkreślając w ten sposób związki Rumunii z Zachodem.

Upadek rządów komunistycznych

Obalenie rządów komunistycznych w Rumunii nastąpiło w drodze przewrotu zbrojnego (był to jedyny taki przypadek w krajach europejskich bloku wschodniego). Początkowo wydarzenia Jesieni Ludów w sąsiednich krajach nie znajdywały szerszego oddźwięku w Rumunii, a Nicolae Ceaușescu wyraźnie deklarował wolę utrzymania rządów komunistycznych. Dużą rolę odgrywał tutaj brak zorganizowanej opozycji antykomunistycznej.

Przełom nastąpił w grudniu 1989 roku. W dniach 16–19 grudnia doszło do wystąpień ludności w Timișoarze, których pierwotnym powodem była obrona miejscowego, węgierskiego ewangelickiego pastora. Protest, do którego przyłączyła się ludność rumuńska nabrał charakteru antyrządowego i doszło do walk z policją i wojskiem, w których padło ok. 100 zabitych. Wydarzenia te znalazły oddźwięk w całym kraju, co skłoniło do powrotu do Bukaresztu dyktatora i zwołania przezeń masowego wiecu w stolicy, który miał okazać poparcie dla rządów komunistycznych w Rumunii. Jednak wiec, odbywający się 21 grudnia, przerodził się w manifestację antyrządową, rozpędzoną przez wojsko i policję (tu również padli zabici). Już następnego dnia jednak doszło do ponownych, jeszcze potężniejszych manifestacji, a po stronie ludności stanęły oddziały wojska rumuńskiego. W walkach z policją i siłami bezpieczeństwa padły setki zabitych. Ceaușescu wraz z żoną musiał 22 grudnia uciekać ze zdobywanego przez manifestantów gmachu Komitetu Centralnego RPK, ale jeszcze tego samego dnia został aresztowany i przewieziony do Bukaresztu.

Jednocześnie 22 grudnia grupa działaczy, w większości z Rumuńskiej Partii Komunistycznej, proklamowała powstanie Frontu Ocalenia Narodowego i ogłosiła odsunięcie Ceaușescu oraz przejęcie władzy, a także zapowiedziała zaprowadzenie demokracji i przywrócenie swobód obywatelskich. 24 grudnia Ion Iliescu, były członek Komitetu Centralnego RPK, został ogłoszony przez Front tymczasowym prezydentem Rumunii. Jednocześnie nadal trwały, choć z coraz mniejszym nasileniem, walki z Securitate, a także przeprowadzono szybki proces Ceaușescu i jego żony. Sąd wojskowy wydał 25 grudnia wyrok śmierci wobec obojga, który natychmiast wykonano.

Front Ocalenia Narodowego poszerzył swój skład i 29 grudnia przejął rolę tymczasowego parlamentu. Następnego dnia wydał dekret o rejestracji partii politycznych. 1 stycznia 1990 roku została oficjalnie rozwiązana Securitate, w lutym Front Ocalenia Narodowego przekształcił się w partię polityczną (nadal jednak sprawował władzę), a w maju 1990 r. odbyły się wolne wybory parlamentarne (zwycięstwo odniósł Front Ocalenia Narodowego). Władza w Rumunii pozostała zatem w rękach byłych działaczy Rumuńskiej Partii Komunistycznej, zmienił się jednak ustrój, zaprowadzono swobody demokratyczne i gospodarkę rynkową.

Węgierska Republika Ludowa

Flaga

Godło

Lata Istnienia- (1949-1989)

20 stycznia 1945 roku węgierski rząd tymczasowy z udziałem Komunistycznej Partii Węgier podpisał zawieszenie broni. W latach 1946-1953 kierowani przez Mátyása Rákosiego komuniści zaprowadzili w kraju reżim wzorowany na stalinowskim. W 1948 roku powstała sprawująca jednopartyjną władzę Węgierska Partia Pracujących. W ramach reform Rákosiego przyjęto nową, opartą na radzieckiej, konstytucję (1949), znacjonalizowano przemysł, przeprowadzono kolektywizację rolnictwa, wszelkie formy opozycji były tłumione za pomocą terroru i represji przez służbę bezpieczeństwa (Államvédelmi Osztály, później Államvédelmi Hatóság). W latach 1953-1955 stanowisko premiera po Rákosim przejął Imre Nagy, który proklamował stosunkowo liberalny tzw. Nowy Kurs. Mimo popularności w społeczeństwie Nagy został obalony przez twardogłowych stalinistów.

W lipcu 1956 roku, w wyniku zmian politycznych w ZSRR po śmierci Józefa Stalina i pod naciskiem Sowietów, pozbawiono władzy i wywieziono do ZSRR Rákosiego. Postawienie na czele partii jego następcy, Ernő Gerő, skompromitowało węgierskich komunistów, którzy utracili resztki zaufania społecznego. W październiku 1956 roku rozpoczęły się masowe demonstracje, którym początek dał pogrzeb ofiar sfingowanego procesu politycznego (tzw. proces Rajka). Manifestacje kontynuowano jako wyraz solidarności z polskimi wydarzeniami z października 1956 roku (tzw. polski październik, dojście do władzy Władysława Gomułki), które powszechnie postrzegane były na Węgrzech jako zmiany o charakterze systemowym. 23 października demonstrantów zaatakowali funkcjonariusze służby bezpieczeństwa, co spowodowało wybuch powstania węgierskiego 1956 i interwencję radziecką na Węgrzech. 24 października Nagy został ponownie wyznaczony na stanowisko premiera. Początkowo wynegocjował zawieszenie broni z Sowietami. Podczas krótkotrwałych rządów próbował dokonać reform: m.in. rozwiązał Węgierską Partię Pracujących, tworząc na jej miejsce Węgierską Socjalistyczną Partię Robotniczą (WSPR). Następnie rozwiązał tajną policję, ogłosił neutralność Węgier i wystąpienie kraju z Układu Warszawskiego, podjął rokowania w sprawie całkowitego wycofania Armii Radzieckiej oraz zapowiedział przywrócenie wolnych wyborów

Po tym jak Nagy ogłosił wystąpienie z Układu Warszawskiego, interwencja wojskowa ZSRR została wznowiona. Z inicjatywy Sowietów w Szolnok utworzono „Rewolucyjny Rząd Robotniczo-Chłopski”, na czele którego stanął János Kádár. Po obaleniu rządu Imre Nagya, 7 listopada 1956 Kádár przybył wraz z rządem do Budapesztu i przejął władzę. Początkowo rządy Kádára charakteryzowały ostre represje wobec uczestników powstania, stopniowo jednak liberalizował swoją politykę, zwłaszcza w zakresie gospodarki – później także w sferze politycznej. Polityka ta, określana potocznie jako „gulaszowy komunizm” ("gulasz-komunizm"), podniosła na stosunkowo wysoki poziom, jak na kraj bloku wschodniego, standard życia i przyniosła rządowi sporą popularność wśród mieszkańców. Na początku lat 60. rząd ogłosił amnestię w ramach której z więzień wyszli polityczni oraz uczestnicy powstania z 1956 roku. W 1966 roku Komitet Centralny zatwierdził wprowadzający elementy wolnego rynku Nowy Mechanizm Ekonomiczny (węg. új gazdasági mechanizmus), który rozluźnił restrykcje związane z handlem międzynarodowym, dał ograniczoną wolność pracującym w handlu i pozwolił ograniczonej liczbie ludzi działać w sektorze usług. Szczególny okres liberalizacji przypadł na czas gdy premierem kraju był Jenő Focka. Okres ten uważany jest za jeden z najbardziej wolnorynkowych w historii państw członkowskich Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej.

W 1987 roku Kádár został usunięty ze stanowiska sekretarza KC MSZMP przez Miklósa Németha, który rozpoczął na Węgrzech proces transformacji ustrojowej. W tym samym roku powstało opozycyjne Węgierskie Forum Demokratyczne, domagające się zmian w ustroju politycznym i ekonomicznym. W 1989 roku, w wyniku rozmów opozycji, WSPR i organizacji społecznych (tzw. Trójkątny Stół), Węgry zostały przekształcone w państwo demokracji parlamentarnej w którym nastąpiła reorganizacja WSPR w Węgierską Partię Socjalistyczną.

Ludowa Republika Bułgarii

Lata Istnienia- (1946-1990)

Godło

Flaga

Republika ludowa powstała 15 września 1946 roku. Przemianę Carstwa Bułgarii w republikę ludową (po ówczesnej likwidacji monarchii i opozycji) przeprowadził premier Kimon Georgiew i popierająca go Bułgarska Partia Robotnicza. W nowym państwie rzeczywistą władzę objął premier i sekretarz generalny BPR Georgi Dymitrow. Od początku istnienia państwa pełnia władzy należała do ponadpartyjnej organizacji Front Ojczyźniany (bułg. Отечествен фронт), której sztandarowym przedstawicielem była powstała w 1948 roku Bułgarska Partia Komunistyczna.

Dymitrow sprawował rządy polegające na wdrożeniu w Bułgarii ustroju stalinowskiego, przeprowadzając dalszą likwidację opozycji oraz prowadząc politykę niesamodzielnej współpracy z ZSRR. Znaczącą zmianę w relacjach międzynarodowych ludowej Bułgarii przyniosło zwycięstwo komunistów w Jugosławii, coraz poważniej rozważana była możliwość powołania federacji obu państw (Federacja Bałkańska). Josip Broz Tito opowiadał się przy tym za nadaniem Bułgarii statusu kolejnej republiki jugosłowiańskiej, podczas gdy Dymitrow chciał związków dwóch równorzędnych podmiotów - w efekcie w 1947 roku oba kraje podpisały jedynie umowę sojuszniczą.

Partii nie ominęły też charakterystyczne dla tego okresu czystki we własnych szeregach - w kwietniu 1949 roku wicepremier rządu Trajczo Kostow został odwołany ze stanowiska, a następnie oskarżony o szpiegostwo i skazany na śmierć po procesie pokazowym.

Georgi Dymitrow zmarł w 1949 roku; według niektórych źródeł został zabity na rozkaz radzieckiego dyktatora Józefa Stalina, który w ostrych słowach krytykował politykę prowadzoną przez Bułgarię.

Po śmierci Dymitrowa na czele partii i państwa na krótko stanął Wasił Kołarow, zastąpiony w 1950 roku przez Wyłko Czerwenkowa. Czerwenkow sprawował rządy na wzór stalinowski i rozwinął kult swojej osoby. W okresie pełnienia przez niego urzędu premiera kontynuowano rozpoczętą w 1949 roku kolektywizację rolnictwa, która w 1952 roku objęła 60% gruntów rolnych. W 1953 roku Czerwenkow ogłosił zmianę kursu gospodarczego, zapowiadając zwiększenie inwestycji w dobra konsumpcyjne i budownictwo mieszkaniowe, przy zmniejszeniu tempa rozwoju przemysłu ciężkiego. Po śmierci Stalina, pod naciskiem nowych władz ZSRR, częściowo złagodził kurs polityki wewnętrznej, ogłaszając w lipcu 1953 roku amnestię dla więźniów politycznych. W roku następnym na V zjeździe partyjnym Todor Żiwkow zażądał, by partia - na wzór radziecki - podjęła walkę z kultem jednostki. W kwietniu 1956 roku jego działalność skrytykowało w podobnym duchu plenum KC BPK. Urząd premiera zyskał wtedy Anton Jugow. Z poparciem Nikity Chruszczowa, Todor Żiwkow stopniowo do 1962 roku pozbawił Czerwenkowa wszystkich stanowisk i doprowadził do jego usunięcia z partii.

Pod rządami Żiwkowa w BPK osądzono i odsunięto od władzy Czerwenkowa i Jugowa, wypuszczono na wolność więźniów politycznych, a także zrehabilitowano Trajcza Kostowa. Oficjalnie potępiono kult jednostki i skrytykowano błędy popełnione w minionych latach. Liberalne reformy Żiwkowa nie spodobały się ortodoksom partyjnym. Gdy Żiwkow w czasie rozłamu radziecko-chińskiego w 1965 roku poparł stronę ZSRR, nastawieni prochińsko konserwatywni działacze partii podjęli nieudaną próbę puczu, która została rozbita przez rząd.

Rządy komunistów bułgarskich wywarły znaczący wpływ na gospodarkę narodową. Na mocy specjalnej uchwały z końca 1946 roku niemal wszystkie krajowe przedsiębiorstwa zostały znacjonalizowane. W kraju rozpoczął się proces szybkiej industrializacji. Pod rządami BPK bułgarska gospodarka narodowa rozwijała się stosunkowo stabilnie do lat 80. Bezrobocie było bardzo znikome, jednak utrzymanie go na niskim poziomie wiązało się ze wzrostem biurokracji i spadkiem efektywności pracy. Utrzymanie stabilnej produkcji było możliwe dzięki współpracy z ZSRR. Związek Radziecki otworzył swój rynek dla bułgarskich wyrobów, zapewnił dostawy ważnych surowców po preferencyjnych cenach, a także udzielał Bułgarii bezzwrotnej pomocy. Ceną za te korzyści było całkowite uzależnienie polityczne i gospodarcze Ludowej Republiki Bułgarii od ZSRR, które w końcu lat 80. przyczyniło się do kryzysu gospodarczego w kraju.

Żiwkow w latach 80. BPK zainicjował tzw. proces odrodzenia, którego przejawem była m.in. przymusowa zmiana turecko brzmiących imion i nazwisk na bułgarskie. Represje ze strony komunistów dosięgnęły znaczną część Turków.

Po 1985 roku, pod wpływem reform w ZSRR zainicjowanych przez Michaiła Gorbaczowa, bułgarski rząd prowadził politykę tzw. głasnosti i pieriestrojki. W jej ramach zliberalizowano gospodarkę, wprowadzono nową ordynację wyborczą, zezwalającą na zgłaszanie większej liczby kandydatów niż jest miejsc do obsadzenia, oraz przeprowadzono rehabilitację ofiar stalinizmu. Zmiany te nie były w stanie uratować gospodarki narodowej, która od lat 80. tkwiła w stagnacji. W 1988 roku powstały pierwsze opozycyjne wobec BPK ugrupowania. 10 listopada 1989 plenum KC BPK zdecydowało o dymisji Todora Żiwkowa z funkcji sekretarza generalnego. Datę tę uważa się dziś za początek transformacji ustrojowej w Bułgarii. Żiwkow wkrótce po dymisji został aresztowany. Następca Żiwkowa, Petyr Mładenow obrał kurs ku demokratyzacji i gospodarce rynkowej. Prowadził on liberalną politykę otwartą na dialog z opozycją. 15 grudnia tego samego roku komunistyczny rząd ogłosił amnestię wobec więźniów politycznych, a 29 grudnia cofnął przepisy represjonujące mniejszość turecką. Na początku roku rozpoczął dialog z opozycją skupioną w koalicji Związku Sił Demokratycznych. 15 stycznia 1990 roku partia komunistyczna zdecydowała o zniesieniu z konstytucji zapisu o przewodniej roli partii, a w kolejnym miesiącu w ramach liberalizacji gospodarki pozwolono na prowadzenie prywatnej gospodarki rolnej.

W kwietniu 1990 roku w miejsce partii komunistycznej utworzona została centrolewicowa Bułgarska Partia Socjalistyczna. Mładenow poprowadził socjalistów do startu w wyborach do Wielkiego Zgromadzenia Narodowego, które okazały się dla postkomunistycznego ugrupowania sukcesem. 15 listopada 1990 roku na łamach przemian ustrojowych zlikwidowano republikę ludową.

Albańska Socjalistyczna Republika Ludowa

Lata Istnienia - (1944-1991)

Herb

Flaga

Przez cały ten okres krajem rządziła marksistowsko-leninowska Albańska Partia Pracy, na której czele stał (sprawując de facto władzę dyktatorską) Enver Hoxha do swojej śmierci w 1985 roku, a po nim Ramiz Alia do transformacji ustrojowej w latach 1991–1992. Obaj rządzili Albanią, ustanawiając stalinowski styl administracji państwowej i uprawiając politykę łączącą elementy komunizmu, nacjonalizmu oraz izolacjonizmu. Ograniczenia w podróżowaniu i wydawaniu wiz sprawiły, że socjalistyczna Albania stała się jednym z najtrudniejszych krajów do odwiedzenia oraz opuszczenia na świecie, porównywanym do Korei Północnej. W 1967 roku ogłosiła się pierwszym państwem ateistycznym na świecie, jednak po upadku komunizmu w 1991 roku praktyki religijne powoli zaczęły się odradzać. Albania była jedynym członkiem Układu Warszawskiego, który formalnie wystąpił z sojuszu przed 1990 rokiem, co było spowodowane inwazją Układu Warszawskiego na Czechosłowację w sierpniu 1968 roku. Rząd wdrażał rozległe reformy w obszarach przemysłu, rolnictwa, edukacji, sztuki i kultury, które przyczyniły się do ogólnego wzrostu poziomu życia ludności albańskiej. Wydarzenia te zbiegły się jednak z politycznymi represjami ze strony tajnej policji, Sigurimi, które obejmowały masowe zwolnienia z pracy, uwięzienie w obozach pracy przymusowej oraz egzekucje. Pierwsze wielopartyjne wybory w socjalistycznej Albanii odbyły się 31 marca 1991 roku – komuniści zdobyli w nich większość w rządzie tymczasowym. Republika Albanii została proklamowana 29 kwietnia 1991 roku, a pierwsze wybory parlamentarne w tym kraju odbyły się 22 marca 1992 roku. Transformacja ustrojowa trwała do przyjęcia nowej konstytucji Albanii w dniu 28 listopada 1998 roku.

Symbolika

Sierp i Młot

Czerwona Gwiazda

• Sierp - Chłopstwo (Rolnictwo)
• Młot - Proletariat (Klasa Robotnicza)
• Kolor Czerwony - Krew, Nadzieja i Rewolucja
• Gwiazda - 5 stron świata lub 5 palców zaciśniętej pięści robotnika ramiona gwiazdy mogą oznaczać inną grupe społeczną .Młodzież, Wojsko, Robotników, Rolników i Inteligentów.

Flaga Marksizmu-Leninizmu

Sposób rysowania

1. Narysuj kulkę i pomaluj na czerwono
2. Dorysuj oczy
3. Pomaluj oczy na biało
4. Dorysuj sierp i młot i pomaluj na złoty
5. Można dorysować Uszankę, Kałacha, Wódkę itd;
6. Gotowe

Osobowość

Chcę obalić kapitalizm i Burżułazję w drodzę do rewolucji i wprowadzić Dyktature Proletariatu i Socjalizm

żąda upaństwowienie gospodarki , likwidacji prywatnych przedsiębiorstw , przymusową kolektywizację państwa , cenzurę mediów , represje wrogów ludu

Za komuny było lepiej

• Ludzie pracowali w specjalnych obozach (dla zwalczania nudy oczywiście), gdzie budowali tory, kopalnie, domy, budowle, itp
• Nikt nie narzekał na władzę
• Nie było Energetyków i Fast Foodów
• Nie było Otyłośći
• Nie było kapitalizmu i wyzysku
• Nie było Prywaciarzy
• Bo zamiast policji i straży miejskiej, która daje mandaty za picie w miejscu publicznym było uczciwsza Milicja Obywatelska oraz ZOMO
• Zamiast imprez i parapetów z alkoholem, godzina policyjna była
• Papierosy były bez filtra (i nie było liquidów i innych tam e-papierosów)
• Ludzie byli bardziej oszczędni bo mało było ubrań i butów
• Zepsute rzeczy naprawiało się a nie wyrzucano do kosza
• Istniała wspaniała polska myśl techniczna, a Jacek Karpiński był jej ikoną
• Oranżada była w szklanych butelkach, przez co nie psuł się smak
• Był tylko ocet w sklepach
• Był tylko jeden (póżniej dwa) kanały
• Był silny szacunek do starszych, rodziców i nauczycieli
• Była woda z saturatora
• Wszystko było na kartki (nawet powietrze)
• Była żywność na kartki, przez co każdy był równouprawniony
• Nie było kryzysu, tylko przejściowe kłopoty
• Były zjazdy partii
• Alkohol też, ale nieoficjalnie (Wszyscy chlali alkohol)
• Korków w mieście nie było, bo nikt z aut jeszcze nie korzystał
• Wszyscy byli równi, ale działacze równiejsi
• Nikt nie marnował jedzenia, bo wszyscy głodowali
• Nie było śmieci, bo nie było czym śmiecić
• Nikt nie używał środków owadobójczych, bo stonkę łapano w butelki
• Każdy towar w sklepie miał taką samą cenę (więc było sprawiedliwiej)
• Bo była wspólnota narodów
• Bo niebyło czarnych arabów i innych imigrantów
• Bo niebyło poprawności politycznej
• Bo niebyło Unii Europejskiej
• Bo niebyło LGBT
• Wszyscy mieszkali w blokach więc każdy miał sprawiedliwość
• Bloki z płyty i beton wszędzie był (i nawet dobrze się sprawdził)
• BYŁ STALIN (do czasu...)
• Bo tylko polskie produkty były
• Bo rodzic miał prawo dać gówniakowi klapsa
• Bo w szkołach były Mundurki i nikt się nie wyróżniał . Wszyscy mieli identyczne fryzury , ubiór i obuwie
• Bo dziewczyny nie nosiły włosów za ramiona
• Bo dziewczyny nie ubierały Obcasów, Miniówek aż tyłek widać ,Kolczyków , Biżuterii, Farbowania Włosów, Tipsów , Sztucznych rzęsów, Szminek i tapet na mordę.
• Bo chłopaki nie ubierali Krótkich spodenek że aż Jądra wychodziły, podkoszulków, dredów ,tatuaży i innych bajerów
• Bo chłopcy w Szkołach musieli mieć identyczną fryzurę na rekruta
• Bo chłopaki nie malowały ust i nie nosiły spódnic
• Bo nie było Transseksualistów
• Uczniowie nie nosili piercingu i nie farbowali włosów
• Jedna, solidna partia była
• Nie było strajków
• Nie było napompowanych Barbie
• Nie było bezrobocia
• Polska mogła w Kosmos lecieć
• Bo czyny społeczne pozwalały się realizować
• Bo nie było Subkultur
• Dzieci nie siedziały cały dzień przy komputerach i internetach
• Bo wszędzie bracia i towarzysze byli
• Wielki Brat dbał o wszystkich
• Była tradycja i nikt jej się nie czepiał
• Dzieci Nie wybrzydzały
• Różnic majątkowych nie było, bo nikt nic nie miał
• Bo brutalnych gier i komputerów nie było (może były, lecz tylko dla specjalnych sił)
• Bo Youtube'a i TikToka, oraz innych pierdół nie było
• Bo nie było mediów społecznościowych
• Bo nie było głupich internetowych wyzwań
• Bo nie było samobójców i narkomanów
• Ludzie nie byli zlepienii w ekrany
• Każdy nosił laczki
• Bo internetów nie było (jedynie to był OGAS, ale mniejsza o to)
• Bo było k-popu i innych rock and rollów
• Bo nie lizaliśmy dupy Zgniłego Zachodu
• Bo wszyscy byli biedni i nikt nie był zazdrosny
• bo jak już coś było w sklepie to zawsze dało się to ukraść
• Nie było własności prywatnej więc nie było złodziei
• Nie było Tuska
• Była segregacja Śmieci
• Nie było opozycji
• Bo betonowano całe tereny włacznie z lasami
• Bo pociągi lepiej jeździły
• Bo była kara cielesna
• Bo była kara śmierci
• Bo w szkole kary to było; Klęczenie z doniczką , linijką po łapach, poniżanie, pisanie 100 razy "Będę grzeczny", terganie za uszy, ośla ławka, ośmieszanie przed klasą
• Bo dzieci i ryby głosu niemiały
• Bo nie zarabiano w internetach jak dzisiaj
• Bo kiedyś ludzie byli zdrowsi
• bo nie było globalnego ocieplenia
• Były fabryki, które coś wreście robiły
• Ziemia była płaska pod zaborami
• Dzieci chodziły 10 km przez Rzekę, 3 Śnieżyce, Góry, Bagna itd:
• Uczniowie nie wrzucali Nauczycielowi kosza na głowe
• Bo debilnych Internetów i zaśmiecających umysł komputerów wymyślonych przez żydomasonerie i USA nie było
• Nie było Analfabetyzmu
• Nie było Pedofilów
• Bo każdy znał historie swojego państwa
• Nie było Anime ,Hentaiów ,Pornosów ,Ekipów ,Natsów ,Frizów i innych głupot

Lubi

• ZSRR
• Układ Warszawski
• Gospodarke centralnie planowaną
• KGB
• NKWD
• Blok Wschodni
• Terror (możliwe)
• Chiny (możliwe)
• Rewolucję
• Bolszewizm
• Proletariat
• Kolektywizm
• Stalina (niektórzy)
• Lenina
• Propagandę sowiecką
• Gułagi
• Towarzyszy
• Ateizm
• Wschód

Nie Lubi

• Kapitalizmu
• Lwa Trockiego (niektóre, głównie tych, których lubią Stalina)
• Kułaków (Bogatych Chłopów)
• Zachodu
• Gorbaczowa
• Jelcyna

Relacje

Przyjacielskie (Towarzysze)

• Ateizm państwowy - Pomaga kultowi jednostki.
• Chruszczowizm - Mój oddany Synek.
• Marksizm - Rodzic
• Leninizm - Rodzic
• Ho Chi Minhizm - Dobra robota z Zjadaczami popcornu u ciebie!

Pozytywne

• Stalinizm - Naprawiam to co ty zniszczyłeś.

Negatywne

• Titoizm - Zdradziecka szuja!

Wrogie

• Narodowy socjalizm - Głupi Naziol
• Maoizm - Zdrajca! Piesek jego i Konflikt nad Ussuri robi brrrr!
• Kapitalizm - Knur!
• Kapitalizm dyktatorski - Nie rób przewrotów, przeciw jemu!
• Neokonserwatyzm - Ha ha! I jak tam Wietnam stary?
• Reakcjonizm - Biała Rosja jest martwa!
• Monarchizm - Nie ma miejsca w ZSRR!
• Monarchia absolutna - I co Miki? Jak tam tron?!

Żródła

Wikipedia

• Marksizm-leninizm
• Komunizm
• Kułak
• Blok Wschodni
• Demokracja Ludowa
• Gułag
• Łagier
• Wriemia

Partie

• Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego
• Polska Zjednoczona Partia Robotnicza
• Komunistyczna Partia Czechosłowacji
• Socjalistyczna Partia Jedności Niemiec
• Albańska Partia Pracy
• Bułgarska Partia Socjalistyczna
• Węgierska Socjalistyczna Partia Robotnicza
• Rumuńska Partia Komunistyczna

Komuniści

• Włodzimierz Lenin
• Józef Stalin
• Leonid Breżniew
• Michaił Kalinin
• Nikołaj Szwernik
• Wiaczesław Mołotow
• Gieorgij Żukow
• Mao Zedong
• Zhou Enlai
• Nikita Chruszczow
• Enver Hoxha
• Nexhmije Hoxha
• Fidel Castro
• Kim Ir Sen
• Lew Trocki
• Nikołaj Bucharin
• Klement Gottwald
• Georgi Dimitrow
• Wojciech Jaruzelski

Filmy

• Rozmowa z członkiem Komunistycznej Partii Polski od Wojna Idei
• Czym Jest Komunizm od Plik:KryptaTV.png KryptaTV
• Co gdyby w POLSCE nie było KOMUNIZMU? od GlobalistaTV
• Jak KOMUNIZM uratował i ZNISZCZYŁ POLSKIE miasta ? GlobalistaTV
• Komunizm | idea w 2 minuty od Wojna Idei

Kanały

Odrodzenie Komunizmu Comunismo